BACIYAN-I RUM (Anadolu Bacıları) Dünyadaki İlk Kadın Örgütlenmesi:

Geçtiğimiz günlerde Cumhuriyet Gazetesi Yazarı Miyase İlknur’un gazetesindeki köşesinde “Dünyada İlk Kadın Örgütlenmesi Bacıyan-ı Rum” adlı bir makalesi yayınlandı. Emek verilmiş, güzel hazırlanmış bir makaleydi. Umarım yeterince okunmuştur. Bizi yönetenlerin dikkatini çekmiştir.

Anadolu’nun Türkleşmesi sürecinde bu topraklarda oluşan çeşitli sosyal grupların ve bu grupların işlevlerinin neler olduğu konusunda benim de çalışmalarım olmuştu. Bunları “Ordu Yöresinde Oğuz Boyları”, Ordu Yöresi Tarihi” ve “İlkçağdan Günümüze Ordu Tarihi” adlı kitaplarımda ayrıntılı bir şekilde açıklamaya çalışmıştım.

Kadınlarımızın “İstanbul Sözleşmesi” konusundaki hassasiyetlerini de dikkate alarak dünya tarihinde bir ilk olan, tarihimizdeki bu eşsiz örgütlenmeyi tekrar gözden geçirmekte yarar gördüm. Biraz tarihimizin derinliklerine inelim.    

Anadolu, 11. Yüzyıldan itibaren yüzyıllarca sürecek büyük bir Türkmen göçü dalgasına sahne olmuştur. Bu durum irili ufaklı göçlerle yaklaşık beş yüz yıl sürmüştür.  Göçler sonucu burada kurulan Türk beylikleri ve Türk devletleri, kendi soydaşları olan ve Orta Asya’dan kopup gelen Türkmenlerin başına buyruk ve ayrılıkçı özellikleriyle her dönem mücadele etmek durumunda kalmışlardır. 

Yüzyıllarca süren bu irili ufaklı göç dalgalarını üç ana bölümde belirtmekte fayda vardır. İlk büyük göç dalgası Malazgirt Meydan Savaşı’nın hemen ardından gelen dalgadır. İkinci dalga 1220’li yıllarda, üçüncü büyük dalga da 1525 yılında meydana gelen göç dalgasıdır.

İlk göç dalgaları daha düzenli olarak gelmiş ve kontrol altında tutulabilmişken, 13. yüzyılın büyük göçü karşısında Anadolu Selçuklu Devleti güç durumda kalmış, sosyal olaylar ve çatışmalar kontrolden çıkmıştır.

1220’li yıllardaki Moğol istilası sonucu çok kalabalık Türk kitleler, Anadolu’ya ikinci büyük dalga olarak gelmişler, Anadolu’nun demografik yapısını değiştirmişlerdir. Yerleşik hayata geçmeye pek hevesli olmamışlar ve sonuçta Anadolu Selçuklu Devleti’nin parçalanmasına neden olan sebeplerden birisi olmuşlardır.

 Bu göç dalgasının Moğol zorlaması sonucunda oluşması ve Türkmenlerin İslam kurallarının geçerlilikte bulunduğu topraklarda çok az kalarak Anadolu’ya yönelmesi, yeni bir durum yaratmıştır. Yeni gelen Türkmenler, göçebe alışkanlıklarına ve kültürüne daha bağlı, İslam düşüncesinde daha yeni, düzenli bir devlet otoritesini kabulde daha hazırlıksızdılar. Nitekim problemler doğmakta gecikmedi. Yeni gelenlerin İslam anlayışları ve yorumları, kendi kabile yaşamlarına ve şaman geçmişlerine daha yatkındı. Bu durum, mevcut kurumlarla sınıf çelişkilerinin dini bir düzeyde yansımasına yol açtı.

 Anadolu Selçuklu Devleti’nin l243 yılında Moğollara yenilmesi sonucu Anadolu’da yıllarca süren bir kargaşa dönemi başladı. Moğollar Anadolu’nun ortalarına kadar girip Sivas ve Kayseri’yi ele geçirdiler. Selçuklu Sultanı, Antalya’ya kadar kaçtı. Moğolların baskı ve yağmalama hareketleri Anadolu’da muhatap bulamayıp başsız kalan Türkmenleri çeşitli arayışlara itti. Anadolu’da tam bir kargaşa yaşanmaktaydı. Türkmenler artık “kendi başlarının çaresine bakmak” durumunda kalmışlardı.

 Bununla birlikte Moğol istilası, Anadolu’da Türkmen sayısını da çoğalttı. Moğol baskısından kaçan Türkmenler ve öteki Türk grupları Azerbaycan’dan Anadolu’ya aktılar. Anadolu Selçuklu Sultanlığı zayıfladığından, uçlardaki Türkmenlerin hareket serbestîsi arttı. Bizans ve Pontus arazisi içlerine doğru genişlediler. Moğol istilası sırasında Mevlevi tarikatı mensupları Moğolları destekleyip onlara övgü dolu şiirler yazarken Anadolu Türkmenleri Moğollarla mücadele içindeydiler.

 Anadolu, nüfus anlamında Türkleştiği gibi, kültürel anlamda da Türkleşmeye başlamıştı. Türkmenlerin sosyal ve kültürel yaşamlarını yönlendiren mesleki ve dini örgütlenmeler de hızla çoğalmaya başlamıştı.

 Anadolu’daki Türkmenlerin bu sosyal gruplar halinde yapılanmaları, çeşitli adlarla anılmaya başlamıştı. Bunlardan başlıcaları şunlardı:

 Gaziyan-ı Rum (Anadolu Gazileri), fetihte görev almış savaşçılardı.

 Abdalan-ı Rum (Anadolu Abdalları), Hoca Ahmet Yesevi ekolüne bağlı dervişlerdi.

 Ahiyan-ı Rum (Anadolu Ahileri), Mesleki örgütlerdi.

 Bacıyan-ı Rum (Anadolu Bacıları), Ahilerin eşleri idi.

Burada kullanılan “Rum” sözcüğü Anadolu anlamındadır. 18. Yüzyıla kadar da bu sözcük Anadolu anlamında kullanılmıştır. Özellikle Müslüman Ortadoğu halkları tarih boyunca Anadolu’ya “Diyar-ı Rum” yani “Roma diyarı” demişlerdir. Sözcük 18. Yüzyıldan sonra etnik anlamda kullanılmaya başlanmış, anlamından uzaklaştırılmıştır. Örneğin “Mevlana Celaleddin-i Rumi” ifadesi, Anadolulu Mevlana anlamını taşır. 

Bu yazımızda Anadolu’da kurulmuş sosyal gruplardan Bacıyan-ı Rum’u konu edineceğiz. Çünkü bu grup kadın örgütlenmesinin dünya tarihindeki en eski ve en köklü kurumudur. Sadece Türk toplumuna özgü olması da ilginçtir.

Bacıyan-ı Rum (Anadolu bacıları) denilen grup, Arap ve Fars kültürünün aksine Orta Asya Türk kültüründe kadınların önemli bir yeri olduğunun en güzel kanıtıydı. Bu kadınlar, ahi örgütlerinde, tekke ve zaviyelerde görev alırlar ve yemek pişirme, temizlik ve misafir ağırlama gibi işler görürlerdi. Tekke sahibinin eşine “Hatun ana” denirdi.

13. yüzyılda Türkmen erkeklerinin mensup olduğu Ahi örgütü “Ahiyan-ı Rum” teşkilatının bir benzeri de, “Bacıyan-ı Rum” yani Anadolu Bacıları teşkilatıdır. Ahiliğin kurucusu olan Ahi Evran'ın eşi Fatma Bacı (Fatma Ana, Kadın Ana, Hatun Ana diye de adlandırılmıştır.) tarafından kurulan bu örgüt, dünya tarihindeki ilk kadın meslek örgütü olarak da anılmaktadır.

Bu konuda Miyaser İlknur’un şu önemli tespitlerini belirtmekte fayda vardır:

“Avrupa’da Sanayi Devrimi öncesinde nitelik gerektirmeyen ve çoğunlukla da aile içi işletmelerde vasıfsız içi olarak çalışan kadınların bir ücret karşılığı işgücüne katılması ancak 18. yüzyılın sonlarına doğru gerçekleşmiştir. Emek yoğun işlerde ucuz işgücü olarak yararlanılan kadınların örgütlenmeleri de ancak 19. yüzyılla birlikte mümkün olacaktır. Oysa Anadolu’da kadınlar daha 13.Yüzyılda kendi başlarına iş kurabilme, ara mal üretme, ürünlerini kadınların kurduğu çarşılarda satma ve çalışan kadınlarla dayanışma amaçlı örgüt kurarak dünyadaki ilk kadın örgütlenmesini de gerekleştirme başarısına imza atmıştır. Ancak ne hazindir ki, Bacıyan-ı Rum (Anadolu Bacıları) örgütünden bırakın dünyayı, bu topraklarda bile konu ile ilgili bir avuç akademisyen dışında haberdar olan yok.”

Anadolu Bacıları da denen bu teşkilata mensup kadınlar, gerektiği zaman düşmanlara karşı yapılan savunma savaşlarında eşlerinin yanında onlara yardımcı olup mücadele ederken, nakış işleri, örgü işleri, keçecilik, kilim ve halı dokumacılığı, ipek ve pamuk ipliği üretimi ve bunlardan yapılan değişik giysiler üretmeleri ile ekonomik alanda önemli rol oynamışlardır. Ahiler, kasabalarda bu kadınlara ait çalışma yerleri bulunmasına özen gösterirlerdi.

 Anadolu Bacıları sosyal alanda da, yetim ve kimsesiz genç kızları himayeleri altına almış, onların eğitimlerinden evlenip ev bark sahibi olmalarına kadar birçok konuda sorumluluk almışlar, kimsesiz ihtiyar kadınların bakımlarını üstlenmişlerdir. Bacıyan-ı Rum teşkilatı mensupları kültürel ve ahlaki alanda da yardımseverliğin, konukseverliğin, doğruluk ve merhametliliğin gelişmesinde çok önemli rol oynamışlardır.

Ahi Evran, göçebe Türkmenlerin şehirleşmesinde onları piri olduğu teşkilat aracılığıyla sanatkâr yaparak katkı sunarken eşi Fatma Bacı da benzer işlevi Türkmen kadınları iş sahibi yaparak gerçekleştirmiştir.

Diğer İslam coğrafyalarında ve Avrupa’da kadının çalışması ve hele kendine ait bir işyerinin olması hayal bile edilemezken Anadolu’da Bacıyan-ı Rum örgütü sayesinde kadınlar iş hayatına katılabilmişlerdir. Bacıyan-ı Rum üyesi kadınlar Ahilerle birlikte mesleki eğitim kursları düzenliyor ve bazı akşamlar kadınlı erkekli yemekler düzenliyorlardı.

Bacıyan-ı Rum örgütü, siyasi kimliği ve Ortodoks Sünni din anlayışını reddeden Bâtıni tasavvuf eğilimi nedeniyle o günden bugüne ne devlet katında ne de akademi dünyasında gereken ilgiye mazhar olamamıştır. Ülkemizde günümüzde de devam eden Sünni İslam Milliyetçiliği ile Seküler Türkler arasındaki görüş ayrılıkları tarihimizi doğru algılamamıza engel teşkil etmektedir. Bu nedenle de dünya tarihindeki bu eşsiz kadın örgütlenmesini ne kendi halkımıza ne de dünyaya anlatabilmiş değiliz.

Dünyada Ahilik teşkilatı ile birlikte kooperatifçiliğin de ilk örneğini oluşturan Bacıyan-ı Rum, sadece mesleki bir teşkilat değil aynı zamanda siyasi faaliyetlerin de yürütüldüğü bir kadın örgütlenmesidir. Anadolu Selçuklu Devleti’nin halkın yaşamını zorlaştıran kimi uygulamalarına karşı direniş gösterdiği gibi Moğol istilasına karşı da bulunduğu şehri teslim etmek istemeyen Ahi Teşkilatı’yla birlikte amansız bir direniş göstermiş, bunun bedelini de canlarıyla ödemişlerdir.

Ahilik Teşkilatı’nın kurulması ve yaygınlaşmasında Anadolu Selçuklu Sultanı Alâeddin Keykubad’ın verdiği desteğin payı büyüktür. Alâeddin Keykubad’ın,  oğlu II. Gıyaseddin Keykubat tarafından zehirlenmesi, Ahiler ve Türkmenler üzerinde sarsıcı etki yarattı ve o nedenle yeni sultana karşı direnişe geçtiler. II. Gıyaseddin Keykubat, Ahilerin birçoğunu öldürdü. Sultanın kötü yönetiminden faydalanan Moğollar Anadolu’ya akınlar başlattı. Kösedağ’da Selçuklu ordusunu yenilgiye uğratan Moğollar, Tokat ve Sivas’ı hiçbir direnişle karşılaşmadan aldılar. Dönemin en önemli ticaret merkezi olan Kayseri’ye girmek istediklerinde Ahiler ve Bacılar şehri teslim etmeyip direnişe geçtiler. Ancak Kayseri Subaşısı, Moğollara yol göstererek su yolundan onları şehre soktu. Ahiler ve Bacılar kılıçtan geçirildi Liderleri esir alındı, örgütleri dağıtıldı.

Moğol istilası sırasında Ahiler ve Bacılar Kırşehir’de de direnişe geçtiler. Mevlana Anadolu’yu işgal eden Moğollara destek verdi.  Anadolu Türkmenleri Mevlana’nın bu tutumunu hiçbir zaman affetmediler. Fakat Moğollara karşı direnişe geçen Ahiler arasında bu yüzden babası ile arası açık olan Mevlana’nın oğlu Alâeddin Çelebi de vardı. O, haksızlığa dayanamamıştı. Garip bir tecelli Mevlana’nın müridi Kırşehir Emiri Nurettin Caca, bu direnişi kanla bastırdı. Ahi Evran, Mevlana’nın oğlu ve Ahilerin çoğu kılıçtan geçirildi. Ahi Evran öldüğünde 90 yaşındaydı. Ankara, Denizli, Çankırı, Aksaray ve Tokat’ta da direniş kanla bastırıldı. Mevlevi tekkesine bağlanmayı reddeden Ahiler ve Bacıyan-ı Rum mensupları uç bölgelere göçtü.

Bacıyan-ı Rum örgütü böylece dağıtıldı. Fatma Bacı da Hacıbektaş’ın yanına, Suluca Karahöyük’e sığındı. Hacı Bektaş’ın evlatlığı olan Fatma Bacı burada İdris Hoca adlı biri ile evlendi. Hacıbektaş’ın nefes evladı olup, onun ilminin ve felsefesinin Abdal Musa ile birlikte günümüze kadar ulaşmasını sağladı.

 Ahilik örgütünün erkek üyeleri, "Eline, beline, diline sahip ol" temel felsefesine sahip iken, Anadolu Bacıları da "Eşine, işine, aşına sahip ol" ilkesini yaşamış ve yaşatmışlardır.

Bu olay, sadece Ahilik veya Anadolu bacılarının zarar görmesiyle kalmamış, Anadolu Müslümanlığının da büyük yara almasına neden olmuştur. Özellikle 16. Yüzyıldan itibaren Sünni İslam Milliyetçiliği, kendisinin dışındaki Seküler Türkmenleri ve onların İslami yorumlarını düşman olarak algılamıştır. Tarikatların etkisi altındaki Sünni İslam Milliyetçiliği, Anadolu Müslümanlığının o hoşgörülü yönünü değiştirmiş, Arap örfünün din olarak algılanmasına sebep olmuş, İmam-ı Azam'ın ekolünden gelen İmam Maturidi'nin akılcı görüşleri ötelenmiştir. 11. ve 16. Yüzyıl arasındaki “Popüler İslam Dönemi” böylece yok edilmiştir. Müslüman Türk kadını, toplum hayatından iyice tecrit edilmiş, kırsal kesimde yaşayan kadınlarımızın bir kısmı dışında, Cumhuriyetin ilanına kadar neredeyse tümü ev hapsine mahkûm olmuşlardır.  

Anadolu toplumu bir daha Hacı Bektaş-ı Veli veya Yunus Emre gibi kişilikleri yetiştirememiştir.

Anadolu Müslümanlığına bir darbe de 16. yüzyılın son çeyreği ile 17. yüzyılın ilk yarısı arasında vuku bulan Suhte (Medreseli) İsyanları vurmuştur. Bu nedenle tarihimizdeki Suhte İsyanlarını iyi inceleyip sosyal ve siyasal yönlerini araştırmamız lazımdır. Ancak o zaman günümüzdeki toplumsal yapımızı ve toplumsal geçimsizliklerimizi anlayabiliriz.

Kaynak:

Mithat Baş, Ordu Yöresi Tarihi, Ordu Belediyesi Yayını, Ordu 2012

Mithat Baş-Ahmet Gürsoy, Ordu Yöresinde Oğuz Boyları, Ankara 2008

Miyase İlknur, Bacıyan-ı Rum makalesi, Cumhuriyet Gazetesi köşe yazarı

                                                        

 

 

 

 

 

 

ORDU COĞRAFYASININ TAPULARI: ADLARIMIZ

Ordu yöresinin tarihi derinlikleri araştırıldığında geçmişte bu bölgede yaşamış birçok farklı toplumun bulunduğunu ve bu toplumlardan kalma isimlerin de günümüze kadar geldiğini görmek mümkündür.

Bugüne kadar yapılan bilimsel araştırmalardan anlaşılmıştır ki, M.Ö. yaklaşık 2000’lerden itibaren Orta ve Doğu Karadeniz Bölgesi birçok devletin egemenliği altına girmiştir. Hititler, Kaşgalar, Amazonlar, Frigler, Kimmerler, İskitler, Medler ve Persler, Büyük İskender, Pontus Devleti, Roma ve Bizans İmparatorlukları, Trabzon Rum Devleti, Türk Beylikleri (ki bu yörede özellikle Danişmendliler, Hacı Emiroğulları ve Taceddinoğulları söylenebilir), Osmanlı İmparatorluğu ve nihayet Türkiye Cumhuriyeti Devleti bu topraklarda hüküm süren siyasi organizasyonlardır.

Böylesi siyasi değişimlere sahne olan bir bölgenin nüfus yapısının ve kültür kimliğinin değişmesi de kaçınılmazdır.  

Kültür kimliği denildiği zaman ilk akla gelen dildir. Yani eski deyimle lisan. Lisanın yaygın olması ve bölgede çeşitli coğrafi adlara damgasını vurması o lisanın ticaret dili olup olmamasına da bağlıdır. Nitekim ilk çağlarda bu topraklarda yaşamış çok çeşitli kavimlerin dillerinden günümüze kadar gelen ticaret dili olarak kullanıldığı için yalnızca Grekçe olmuştur. M.Ö. 600’ler civarında kurulan Helen kolonilerinin bu coğrafyada ticaret dili olarak Grekçeyi kullanması, daha sonra da Bizans döneminde bu dilin resmi dil olarak kullanılması, bölge kültürünü önemli ölçüde etkilemiştir. Ülkemizdeki Türkçe olmayan adlandırmaların büyük bölümü antik Anadolu kavimlerinden olan Luwi ve Grekçe diline aittir. 

Orta Karadeniz Bölgesinin kültürel kimliğinde ikinci büyük değişiklik Türklerin bu bölgeye yerleşmesi ve yurt tutmalarıyla başlamıştır. Bu yöreye Türklerin en yoğun olarak geldikleri ve çeşitli köy ve kasabalar kurdukları dönem 11. ve 16.  yüzyıllar arasıdır. 11. yüzyıldan itibaren yörenin kültürel kimliği büyük oranda değişmeye başlamıştır. Bu süre de bin yıllık uzun bir süredir.

Yöreye gelen Türkler, kendilerinden önce kurulmuş olan köy ve kasabaların adlarını genellikle değiştirmemişlerdir. Nitekim Karadeniz Bölgesinde, hatta Anadolu’da Türklerin gelmesinden önce kurulmuş köy ve kasabalar fethedilerek ele geçirilse bile ve hatta nüfus yapısı tamamen değişse de, bazı ara dönemlerin uygulamaları haricinde yerleşkelerin eski adları olduğu gibi kalmıştır.

Ancak Türkler, bizzat kendi kurdukları köy ve kasabaların, yakın çevrelerindeki mevkilerin ve yaşadıkları çevredeki coğrafi oluşumların adlarını, kendi dillerinden vermişler ve kültürel kimliklerini bu coğrafyaya kazımışlardır.

Orta Karadeniz Bölgesinin Türk iskânına açılması Danişmendliler ve Hacı Emiroğulları zamanında başlamıştır. Danişmendlilerin ileri karakol olarak kullandıkları ve Hacı Emiroğulları Beyliği’nin kuruluş merkezi olan Mesudiye’deki Milas Kalesi çevresindeki dağ adları çok ilginçtir. Türkiye’nin hiçbir bölgesinde böyle bir adlandırmaya rastlanmaz. Erdembaba, Dumanbaba, Karababa, Kılıçbaba, Sarıbaba,  Akbaba, Karaaslan, Hüseyindede ve Iğdır gibi adlandırmalar bu tepeler etrafında kümelenen Türkmenlerden günümüze kadar gelen adlardır. Ayrıca bu tepelere ait efsaneler de söylenegelmiştir.

Yörede tepelere verilen adlar bunlarla da sınırlı değildir. Ulubey’ın yakınlarındaki Şayip Tepesi ve Fermüde Tepesi de buralarda yurt tutan Türkmen beylerinin adlarını taşımaktadır.

Türk halkı, bu topraklara tutunmalarını sağladıklarına inandıkları şahsiyetleri o kadar kutsamıştır ki, bu tepelerde yatanları kendi kültürlerinde evliyalaştırmış, onları çaresizliklerinin çaresi olarak görmüşler ve bu tepeleri ziyaretgah haline getirmişlerdir.

Bölgede Türkmen adlarının bir kısmı da idari birimlere verilmiştir. Ebulhayr Kethüda, Şemseddin Kethüda, Sevdeş Bey, Alibeğce, Pir Aziz, Satılmış-ı Bayram, Satılmış-ı Mezid Bey, Mehmet Çamaş ve daha adlarını saymadığımız nice şahsiyet.

       Ordu yöresindeki yerleşke, mevki ve diğer coğrafi adlandırmalar çok büyük bir ölçüde Türkçe adlardan oluşmaktadır.

Bu konuda Ordu Tarihinden İzler adlı kitabında Prof. Dr. Bahaeddin Yediyıldız, şu nefis tespitte bulunmaktadır:

“Ordu ve yöresine ait yerleşme adlarının toplamı 752 civarındadır. Bu adların etimolojik tahliline gidilmeksizin ilk okunduğunda açık seçik manaları anlaşılanlar göz önünde bulundurularak, söz konusu isimler bir tasnife tabi tutulduklarında şöyle bir manzara ile karşılaşılmaktadır. Ordu ve yöresi yerleşme adlarının büyük kısmını % 33’ lük bir nispetle menşe’leri boy, oymak ve kişi adlarına dayanan yer adları teşkil etmektedir. Bunlardan Oğuz-lu, Çepni-lü, Döğer, Eymür, Karkın, Alayundlu, Bayadı, Bayındır, Iğdır, Yüregir gibi Oğuz boylarına ait isimler ilk anda dikkat çekmektedir. Ordu yöresinin umumiyetle Çepniler tarafından Türkleştirildiği yazılmakta ise de, daha Fatih devri tahrir defterinde yukarıdaki Oğuz boylarının adına rastlanabilmesi, bölgeyi Türklere açma hareketi içinde, Çepnilerden başka birçok Oğuz boyunun rol oynamış olduğunun kanıtıdır.

  Bu boy adlarından sonra, bir yığın oymak ve şahıs adları sanki tabiatı kucaklamışa benzemektedir: Kara-Hamza-lu, Saru-İlbeğ, Uzun-Mahmud, Ulu-Beğ, Şeyh-Abdullah, Sevdeş-lü, Ece-lü, Danişmend-lü, Kutlu, Arslanlu gibi yüzlerce isim tabiata nakşedilmiştir.

  En kalabalık ikinci isimler grubunun menşe’ini % 25 ‘lik bir oranla, bizzat tabiatın kendisi oluşturmaktadır. Türkler, üzerinde yaşamaya başladıkları tabiatı gözlemişler, onu tanımışlar ve onda keşfettiklerini kendi dilleriyle tasvir etmeye veya musikileriyle bestelemeye çalışmışlardır. Akyazı, Akköy, Karaağaç, Karapınar, Karagöl, Kızılin, Kızılcasu, Sarukır, Alaağaç’ larla tabiattaki renkleri dile getirirken; Taşluca, Kayaköy, Taşlık, Çorak ve Kıraçkaya’larla tabiatın hırçınlığını; Elmalu, Armutini, Çınarlu, Yassıbahçe, Fındıklu, Söğütöze ve Çayırlu’ larla bitki örtüsünü, Ilıca, Küre, Şabhane’ lerle yer altı nimetlerini ifade etmeye çalışmışlardır. Depecük, Eğriceyurd, Kuyudibi ve Çatak’ da tabiatın engellerini hissetmişlerdir. Yağmurluca’da ıslanmış, Kuzbelen’de ve Kuzköy’de ürpermiş, Meydancık ve Uluoba’da nefes almışlar, Güney’de ve Şems’de ısınmışlardır.

Hayvanları da tabiattan ayırmamak gerekir. Ordu ve yöresinde çeşitli hayvan adlarıyla adlandırılan yer adlarına da rastlanıyor. Toplam yer adlarının % 15’ ini teşkil eden adlar arasında Karga, Sığır obası, Eşeklü, Katırköy, Çakallu, Kurdlu, Balıklu, Geyikini ve Turnasuyu gibi isimler yer almaktadır.

Meslek isimleri de yer adı olarak kullanılmıştır (% 5 nispetinde) . Derzilü, Okçulu, Yaycılu, Kazancı, Kovancı, Kaşukçu, Sengsatan, Ahursalar., Mirahur, Çobanalanı gibi isimler, mesleklerden gelen yer adlarına örnek olarak gösterilebilir...”

Türkmenler yaşadıkları bölgelere etnik damgalarını vurmuşlardır.

Gelelim Ordu adıyla ilgili tespitlerimize. Ordu yerleşkesi de yukarıda bahsettiğimiz köy ve idari birimler gibi Türkmenler tarafından kurulmuştur.  Hatta Oğuz Türkleri tarafından Karadeniz Bölgesi’nde kurulan tek il adıdır.  

Ordu İli’nin adının nasıl verildiği, Osmanlı Tahrir Defterlerinin günümüz Türkçesine çevrilmesiyle açıklığa kavuşmuş ve bu konuda ileri sürülen diğer görüşler büyük oranda çökmüştür.

Ordu, Türkçe bir kelimedir. Sözlük anlamı, bir devletin silahlı kuvvetlerinin tümü veya bu kuvvetlerin bir bölümüdür. Amaç ve nitelikleri yönünden benzer insan topluluklarına ve çok sayıda kalabalığa da bazen ordu denildiği olur.

Ordu, Osmanlı arşivlerindeki belgelere göre Türkler tarafından kurulmuş bir yerleşkedir. İlk çağ ve Orta çağda bugünkü Ordu’nun kurulduğu yerde aynı adla anılan antik bir kalıntı yoktur. Günümüzde Ordu yakınlarında Bozukkale olarak adlandırılan antik “Kotyora”nın Ordu ile hiçbir tarihi bağlantısı bulunmamaktadır.

Ordu yerleşkesi, yöreyi Türkleştiren Hacı Emiroğulları tarafından kurulmuştur. Hacı Emiroğulları Beyliği’nin en parlak dönemi Süleyman Bey zamanıdır. Beyliğin kurucusu Bayram Bey, onun oğlu Hacı Emir Bey ve Emir Bey’in oğlu Süleyman Beydir. Süleyman Bey, babası ve dedesinin yaklaşık yüz yıldan fazla mücadeleleri sonucu geniş bir araziye sahip olan beylik sınırlarını daha da genişletmiştir. Batıda Tacettinoğulları Beyliği’nin büyük kısmını kendi beyliğine bağlayan Süleyman Bey, sonra da Mesudiye yöresinde yoğunlaşmış bulunan Türkmen oymaklarını sahillere yerleştirmek için bölükler oluşturmuştur. Bu bölüklerin her birine kendi komutanlarını atamış ve Giresun’un batı ve doğu kısımlarını tamamen beylik sınırları içine aldıktan sonra Türkmenlerin buralara iskânını sağlamıştır.

Bölgenin tamamen fethinden sonra sıra beylik topraklarının ortasında kalan Giresun’un fethine gelmiştir. Süleyman Bey, karargâhını 1396 yılında günümüzdeki “Eskipazar”a kurmuştur. Bu yerleşkeye de “Nefs-i Ordu bi-ism-i Alevi” adı verilmiştir. Günlerce bu karargâha asker toplanmıştır. Nihayet Ordu’da toplanan ve sayıları on iki bine ulaşan ordunun oluşmasıyla Giresun’un fethi için sahilden yola çıkılmıştır. Süleyman Bey 1397 ilkbaharında Giresun’u da fethederek Türkmenlerin iskânına açmıştır.

Bilindiği gibi Türkmen beylerinin ikamet merkezilerine “Ordu” denildiği çok sık rastlanan bir olaydır. Örneğin Tacettinoğulları Beyliği’nin merkezi Niksar iken, kışlak olarak kullandığı bugünkü Çarşamba’ya bağlı Ordu Köyü de aynı Türkmen geleneğinden gelen bir adlandırmaya sahiptir.

Benzer bir Ordu Köyü de 15. yüzyıldaki Canik Sancağı’nın en doğusunda yer alan “Satılmış-ı Mezid Bey” Nahiyesi’ndeydi. Satılmış-ı Mezid Bey, bu sancağın önemli idari birimlerinden birisiydi ve bu birime yaklaşık 90 köy bağlıydı. Günümüzde yörenin merkezi olan Fatsa, o yıllarda bazı ticari ve sınaî faaliyetlere sahne olan önemli bir köy durumundaydı. Yöredeki yerleşme yerlerinden Ordu ve Bolaman “nefs” olarak zikrolunmuşsa da, her ikisi de şehirlere has özelliklere sahip olmaktan uzaktılar. Ordu’nun önemi (Günümüzde Fatsa’da Eskordu/Eski Ordu olarak anılan köy), muhtemelen bu kırsal nahiyenin merkezi –ki  “nefs” olarak anılması da bununla ilgili olmalı- ve yörede subaşılık yapan Mezid Bey’in kardeşi Beyazıd Bey’in ve yakınlarının 15. ve 16 yüzyıllarda yaşadığı yer olmasından gelmekteydi.

Bundan da Türkmen beylerinin yönetici olarak oturduğu yerleşkelere “Ordu” ismi verildiği anlaşılmaktadır.

Daha önce de belirtildiği gibi, Süleyman Bey’in karargâh kurduğu ve Giresun’u fethetmek için asker topladığı, günümüzdeki Eskipazar mevkii, 1396 tarihinden itibaren çevredeki halk arasında ve Tahrir Defteri kayıtlarında “Ordu” olarak adlandırılmıştır.

Tarihi süreç içinde bu ad hiç değişmemiştir. Kimi zaman Bayramlu-yı Ordu, kimi zaman Nefs-i Ordu, kimi zaman da Canik-i Bayramlu-yı Ordu olarak söylenegelmiştir. Osmanlı belgeleri olan Tahrir Defterleri, Avarız Defterleri, Mühimme Defterleri, Ceride Defterleri, Salnameler ve Kadılara gönderilen hükümlerde Ordu kent merkezi için hep bu adlar kullanılmıştır.  

Adlandırmalar, bu coğrafyanın tapularıdır. Sadece Türkmenlere ait adlar değil, diğerlerinin değiştirilmesi de yanlıştır. Bu tür davranışlar geçmişten gelen kültürlere saygısızlık anlamına gelir. O nedenle de özen gösterilmesi, günlük siyasi gelişmelere konu edilmemesi gerekir.

Ordu özelinde büyükşehir kurulurken merkez ilçenin adının mutlaka değiştirilmesi gerekiyorsa yeni adın bu kentin tarihi derinliği ile bağdaşır olması lazımdır. “Bayramlı”, “Bucak”, “Ulubucak”, “Bozcatepe” ve “Akyazı” gibi adlar, bu coğrafyada Ordu merkezi ile ilgili adlardır.  

Son yıllarda Ordu merkeziyle ilgili “Altınordu” gibi bir adın kullanılması, Asya’da kurulmuş ve Oğuz Türklerinden farklı bir grubun, yani Kıpçakların kurduğu Altınordu Devleti’ni çağrıştırdığı için kanımca doğru olmamıştır. Bu adın, Ordu kentiyle uzaktan yakından ilgisinin olamayacağı da açıktır.

Bu coğrafyanın tapusu olan adlandırmaların büyük kısmı, Ordu yöresini Türk iskânına açan Hacı Emiroğulları Beyliği zamanında verilmiştir. Orduluların bu adlara layık olması için Ordu kent merkezinin ilk nüvelerini atan Hacı Emiroğlu Süleyman Bey’in kentin kuruluş yeri olan Eskipazar’daki kalıntıların yanına heykelinin yapılması bir vefa ölçüsü olmalıdır.

Bu isteğimizi ömrümüz yettiğince hatırlatmaya devam edeceğiz.

***

KAYNAKÇA:

1455 Tarihli Tahrir Defteri

Yediyıldız B. Ordu Kazsı Sosyal Tarihi

Yediyıldız B. Ordu Tarihinden İzler

Baş M. Ordu Yöresi Tarihi

 

 TOPAL OSMAN

Balkan Savaşları, I. Dünya Savaşı ve Kurtuluş Savaşı yıllarında etrafına topladığı gönüllü müfrezelerle milis kuvvetleri reisliği ve Mustafa Kemal Atatürk’ün yakın koruma muhafız kıtasının komutanlığını yapan Topal Osman, savaş yıllarının adından en çok söz edilen önemli figürlerinden birisidir.

Hakkında çok şeyler yazılmış ve söylenmiştir. Kimilerince, özellikle de varlıklı kent mütegallibeleri ve azınlıklar tarafından pek sevilmemiştir. Onlara göre Topal Osman bir suçludur. Etrafına topladığı gönüllülerle, isyan eden azınlıklar üzerinde büyük baskılar kuran, cinayetler işleyen ve halkın huzurunu kaçıran bir çete reisi olarak kabul edilmiştir.  Kimilerince de savaş yıllarında boşalmış Türk köylerini diğer unsurlara karşı koruyan ve onlara yardım elini uzatan bir halk kahramanıdır. Nitekim Karadeniz Bölgesinde işgal yıllarında kuvay-ı milliye ruhlu tek milis örgütlenmesinin Topal Osman’ın etrafında olduğu görülmektedir.

Kuşkusuz bu iki farklı algı içinde doğru olabilecek unsurlar da yok değildir. Ancak kişiler hakkında hüküm vermek için olayların yaşandığı yıllardaki sosyal ve siyasal gelişmeler göz önüne alınmalıdır. Şimdi kısaca bu sosyal ve siyasal olaylara göz atalım:

O yıllarda ülke işgal altındadır. Osmanlı Devleti’nin I. Dünya Savaşı’na girmesi sonucu ilan edilen seferberlik nedeniyle köylerdeki 20-45 yaş aralığındaki erkek nüfus çok geniş bir coğrafyada açılmış cephelerde çarpışmaktadır. Geride bedel vererek askere gitmeyen varlıklı bir kesim ve azımsanamayacak çoğunlukta Rum ve Ermeni nüfus kalmıştır. Özellikle Karadeniz Bölgesi’nde yıllardır süren bir Pontus isyanı da görülmektedir. Ordu, Giresun ve sahil kasabaları önce Ruslar tarafından, 1917’den sonra da Yunan torpidoları tarafından sürekli bombalanmaktadır.

Rumlar, Giresun ve Ordu’daki bazı resmi binalara Rum Pontus bayrağı asacak kadar ileri gitmişlerdir. Üstelik büyük savaştaki cephelerden hiç de iyi haber gelmemektedir. Köylerdeki yoksul yaşlılar, çocuklar ve kadınlar sahipsizlik içinde büyük korkular yaşamaktadırlar. Osmanlı hükümeti çaresizdir. Hem halk, hem de asker ve sivil aydınlar hükümetten ümitlerini kesmişlerdir. Bütün ülkede işgalcilere karşı yer yer başkaldırılar başlamıştır.  

 Pontuscu Rumlar, bölgedeki İtilaf Devletleri temsilcilerinden önemli ölçüde destek görmektedirler. Samsun’da İngiliz temsilcisi Salter, Trabzon’da İngiliz Kontrol subayı Crawford ile Fransız temsilcisi Lepissier bölgedeki Rumların koruyucusu durumundadırlar. Amerika Yardım Heyetleri ve Yunan Kızılhaç’ı gayrimüslimlere yardım etmektedir.

Topal Osman böyle bir ortamda sahneye çıkmıştır. Onu kısaca tanıyalım;

Feridunzade Hacı Mehmet Efendi’nin oğlu olan Osman Ağa, 1883 yılında Giresun’un Hacı Hüseyin Mahallesi’nde dünyaya gelmiştir. Fındık tüccarı olan ailesinin sağladığı ekonomik rahatlık içinde yetiştiği bilinen Osman Ağa, Giresun Aksu deresinin denize kavuştuğu yerde Rumlarla ortak bir kereste fabrikası işletmiştir. Ayrıca Yalıkahve adında bir kahvehanesinin bulunduğu da bilinmektedir.

Osman Ağa, ailesinin askerlik bedeli ödemesine rağmen, 1912 yılında çıkan Balkan Savaşı’na etrafına topladığı gönüllü müfrezelerden oluşan birliklerle birlikte katılmıştır. Bu savaşta Bulgarlarla giriştiği çatışma sırasında sağ bacağının diz kapağından ağır bir yara almış ve bir yıla yakın Şişli Efdal Hastanesi’nde tedavi olmuştur. Buna rağmen bacağı sakat kalmaktan kurtulamamıştır. O günden sonra da “Topal Osman” adıyla ünlenmiştir.

Balkan Savaşlarını müteakip I. Dünya Savaşı sırasında da çevresine topladığı 800 gönüllü ile Teşkilat-ı Mahsusa Alayına katılarak Batum ve çevresinde Ruslara karşı savaşan Topal Osman, Osmanlı Ordusu’nun Ruslar karşısında yenilmesiyle Harşit’in batısına çekilmesi üzerine bu defa askerden kaçan firarileri yakalayıp orduya teslim ederek, ordunun dağılmasını önleme çabalarını sürdürmüştür.

O tarihlerde Doğu Karadeniz coğrafyasında yaygınlaşan Pontus isyanının Giresun öncüleri olan Mavridleri çökertmiştir. İstanbul Hükümetinin emriyle Ağustos 1916’da Sivas Divan-ı Harbinde yargılanmış ve bir süre göz hapsinde tutulmuştur. Ancak bu yargılama Pontus Rumlarının faaliyetlerini engelleme çabalarından onu vazgeçirememiş, Giresun Belediye Başkanı Dizdaroğlu Eşref Bey’in hastalanmasıyla Belediye başkanlığı görevini devralmış ve Giresun Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti’nin de başına getirilmiştir.

Rumlar 8 Mayıs 1919’da Giresun’da büyük bir miting yaparak “Pontus Rum Devleti’nin kurulmasını talep etmişlerdir. Bu mitinge Ordulu Rumlar da katılmıştır. Ekim 1919’da merkezi Batum olmak üzere “Rum Pontus Cumhuriyeti” kurulduğu duyurulmuştur. Bu devlet, sınırları içine Giresun ve Ordu’yu da alıyordu.

Bu durum karşısında bazı kent mütegallibeleri sözüm ona “huzurumuz bozulmasın” diye bir kenara çekilip devletin çöküşünü izlerken, Topal Osman ve benzeri komitacılar Anadolu’nun çeşitli bölgelerinde işgalcilere ve isyan eden işbirlikçi azınlıklara karşı mücadele yolunu seçmişlerdi.

1919 yılı Haziran ayında Giresun’da Taşkışla denilen binaya Rumların Pontus bayrağı asmaları ve Giresun Kaymakamı’nın bu olaya kayıtsız kalması üzerine şehre inen Topal Osman, Pontus bayrağını indirtmiş ve bayrağı dikenleri yanında götürerek infaz etmiştir. O artık çevresinde topladığı müfrezeleriyle küçümsenmeyecek bir güce erişmiştir. Türk köylerinden Topal Osman milislerine katılımlar olmaktadır. Hatta Jandarma Karakollarının teşvikiyle Topal Osman kuvvetlerine bizzat asker toplanmıştır. O yıllarda askerlik yapan Ordulu Ramiz Özel anılarında; birçok cephede çarpıştıktan sonra I. Dünya Savaşı’nın bitmesiyle terhis olduğunu, iki, üç ay sonra Jandarma Bölük Komutanının isteği üzerine altı aylık bir stajdan sonra Vona Karakol Komutanlığına tayin olduğunu, burada bir buçuk yıl çalıştıktan sonra Ebulhayr Jandarma Karakolu’nda vazife gördüğünü, o esnada yanına Topal Osman çetesinde bölük komutanı olan Pehlivan adında bir bey geldiğini, kendisinin gayretiyle Topal Osman çetesine Ebulhayr’dan 150 civarında asker kattığını belirtmektedir. Bu durum, devlet görevlilerinin bile o yıllarda adına çete denilen Türk kökenli oluşumlara yardımcı olunduğunu göstermektedir. Batı Anadolu’da işgallere başkaldıran kuvay-ı milliye milislerine de düzenli orduya geçinceye kadar çete denildiği bilinmektedir.

Küçümsenemeyecek bir milis gücünün başında olan Topal Osman, 29 Mayıs 1919 tarihinde Havza´da Mustafa Kemal Paşa ile gizlice buluşmuştur.  Bu buluşmadan sonra Mustafa Kemal’den aldığı emirler doğrultusunda hareket etmiş, ayrıca bu emirler kendisine güç verdiği için daha rahat hareket etmeye başlamıştır.

5 Haziran 1919 tarihinde Mustafa Kemal’in Savaş Bakanlığına gönderdiği şifreli yazıda Sivas, Amasya, Tokat, Samsun, Trabzon, Erzincan ve Van topraklarında çok sayıda Rum ve Ermeni çetenin bulunduğunu, bunların çeşitli cinayetler işlediklerini belirtmekte, İslam çetelerinden en güçlüsünün Giresunlu Topal Osman Ağa olduğunu,  bu çetenin de önemli bir olayının görülmediğini anlatmaktadır.

Mustafa Kemal’den de onay olan Topal Osman, mücadelesini sadece Giresun Rumlarına karşı yapmamıştır. Samsun’dan Karahisar’a kadar kuva-i milliyeye düşman olan bütün unsurlarla mücadele etmiştir. 31 Mart 1921’de 550 mevcutlu Giresun alayı ile birlikte Nurettin Paşa’nın komuta ettiği Merkez ordusuna katılarak Koçgiri İsyanı’nın bastırılmasında önemli bir rol oynamıştır.

Bu sırada Topal Osman sayesinde Giresun’da hiçbir faaliyet yapamayan Pontusçuların yeni merkezi İtilâf devletlerinin gözetimindeki Samsun oldu. Burada da asayiş ve huzuru sağlamak üzere Topal Osman komutasındaki Giresun Gönüllü Alayı’ndan faydalanıldı. Alay 16 Nisan 1921’de Ümit vapuru ile Samsun’a intikal etti, orada 15. Tümen deposunda yeniden silâhlandırıldı.

Topal Osman Kurtuluş Savaşı’nda da önemli roller üstlenmiştir. Sakarya Meydan Savaşı sırasında şehit düşen 42. Alay Komutanı Tirebolulu Hüseyin Avni Alparslan beyle işbirliği içinde bulunmuş, emrindeki gönüllü 47. Alay ile Yunanlılardan Anadolu’nun temizlenmesinde en ön saflarda mücadeleye katılmıştır. Sakarya Savaşı’nda atının vurulduğu da bilinmektedir.

Topal Osman Ağa, Sakarya Savaşı’ndan sonra mevcudu takviye edilen 47. Alay’ın komutanı olarak Büyük Taarruz’a katıldı. Zaferden sonra yarbay rütbesi ve İstiklal Madalyası ile onurlandırıldı. 21 Aralık 1922’de döndüğü memleketi Giresun’da büyük bir coşku ile karşılandı. Osman Ağa, Giresun’un müstakil il olması konusunda da önemli girişimlerde bulunmuştur.

Kuva-i milliye hareketleri sırasındaki hizmetleri ve Kurtuluş Savaşı’na katkılarından dolayı Mustafa Kemal’in yakın korumalığına getirilmiştir. O koyu bir Mustafa Kemal yanlısıdır. Ona tutkuyla bağlıdır. Topal Osman’ın görevlendirdiği muhafızlar, Atatürk’ü her gittiği yerde bir gölge gibi takip etmişler, ona yapılan birçok suikastı bertaraf etmişlerdir.

Topal Osman, düşmanın İzmir’de denize dökülmesinden sonra Mustafa Kemal Paşa’dan izin alarak Giresun’a dönmüştür.  Giresun’da istirahata çekilmişken, Mustafa Kemal Paşa’nın telgraf emri ile Aralık 1922’de tekrar Ankara’ya çağrılmıştır.

 Ancak artık savaş bitmiştir. O artık Ankara’dadır. Buradaki davranışlar onun cephelerde karşılaştığı gibi değildir. Bu nedenle gözü karalığı kendisinin de sonunun gelmesine sebep olmuştur.  TBBM’ndeki Mustafa Kemal’e muhalif grubun önde gelen isimlerinden Trabzon Milletvekili Ali Şükrü Bey’i yemeğe çağırma bahanesiyle getirtip adamlarından Mustafa Kaptan’a öldürttüğü iddia edilir.   

Bazı kaynaklar bu cinayetin Topal Osman tarafından yapılmadığını belirtmektedir.  Topal Osman’la Muhafız Taburu Komutanı İsmail Hakkı Bey arasında büyük bir nüfuz mücadelesi de vardır.  Cinayeti İsmail Hakkı Bey’in işlediği ve Topal Osman’ın üzerine attığı da iddia edilmektedir.

Topal Osman’ın varlığı ve Mustafa Kemal’e tutkuyla bağlılığı I. Meclis üyelerinin büyük kısmı tarafından sakıncalı görülmektedir. Meclisin muhalif grubunun bir tezgâhla Topal Osman’ı ortadan kaldırmak istediği de bilinmektedir. Sonunda Ali Şükrü Bey cinayeti onun üstüne kalmıştır. Nitekim Ankara-Ayrancı mevkiinde Papazın bağı denilen yerde önce teslim alınmak istenmiş, ancak teslim olmayı kabul etmeyince çatışma çıkmıştır. Bu çatışmadan iki gün evvel Topal Osman’a bağlı kuvvetlerin büyük bir kısmının Muhafız Komutanı İsmail Hakkı Bey tarafından başka bir göreve gönderildiği bilinmektedir. Bu durum şüpheleri daha da artırmaktadır.  Topal Osman, 2 Nisan 1923’de kendisi gibi komitacılıktan gelme Muhafız Taburu Komutanı İsmail Hakkı Bey’in emrindeki kuvvetlerle girilen çatışmada öldürülmüştür. O günün gergin atmosferinde meclis kararıyla ölü bedeni üç gün asılı kalmıştır.

Topal Osman’ın cenazesi İstanbul’dan deniz yoluyla Giresun’a getirilerek Kale’de Kurban Dede’nin yanına defnedilmiştir. 1925 yılında Giresun’u uğrayan devlet görevlileri Topal Osman’ın mezarının bakımsızlığını Atatürk’e iletmeleri üzerine,  Aynı yıl Gazi Mustafa Kemal Paşa, ilgilere emir vererek Topal Osman’ın mezarının Giresun Kalesi’nin en güzel yerine nakledilmesini ve anıt mezarının yapılmasını sağlamıştır.

“Topal Osman” adlı 687 sayfalık araştırmasıyla tanınan Teoman Alpaslan’ın onun hakkındaki yorumu ilginçtir: “Sakarya Savaşı sırasında Enver Paşa'nın Anadolu'ya girişini, oluşturduğu Gönüllü Giresun Alayları ile önledi. TBMM'nin muhalif II. Grup Lideri Trabzon Milletvekili Ali Şükrü Bey'i öldürenleri bildiği hâlde 'jurnalcilik' yapmayıp, bile bile ölüme giderek Cumhuriyet'in ilanı için gerekli ortamı 'kendini feda ederek' hazırladı.”

Ali Şükrü Bey cinayetinin ardından oluşan gergin ortamın da etkisiyle I. Dönem çalışmalarını 16 Nisan 1923’te sona erdiren TBMM yeni seçimler yapılana kadar kendisini tatil etmiştir. Bu arada 24 Temmuz 1923’te Lozan Anlaşması imzalanmış ve Lozan’ın da verdiği rahatlıkla 3 ay içinde yeni seçimler yapılmıştır.  Bu seçimlerde I. Grup taraftarları büyük bir zafer elde etmişlerdir. Başka bir ifadeyle Mustafa Kemal muhaliflerinin büyük çoğunluğu meclis dışında kalmıştır. Muhalefetten büyük ölçüde arındırılan II. Dönem TBMM, 29 Ekim 1923’te Cumhuriyeti ilan etmiştir.