HIFZISSIHHA ENSTİTÜSÜ VE REFİK SAYDAM   

Ekonomik olarak kalkınmanın en önemli şartı, bireylerinin sağlıklı olarak yaşamlarını sürdürdükleri bir toplum düzenidir. Üreten ve emeğini ortaya koyup çalışan kesimin sağlıklı olmaması, üretimin istenilen seviyelere gelmesini de engellemektedir.  Cumhuriyetin ilk yıllarında makineleşmenin yok denecek kadar az olduğu dönemlerde bedensel güce dayanan üretim şekli sağlıklı bireylerin olması gerektiğini kaçınılmaz kılmıştır.

1930’lu yıllara kadar toplumlun genelini ilgilendiren bir sağlık yasası yoktu. Genç Cumhuriyet önce sağlık konusunda yasal düzenlemeler yapmayı zorunluluk olarak gördü. Bu nedenle Umumi  Hıfzıssıhha Kanunu'nu çıkardı. Bu kanun, tüm toplumun sağlığını ilgilendiren konularda düzenleme yapan bir kanundur. Kanunun hazırlanmasında, ülkemizdeki sağlık politikalarının belirlenmesinde ve bu konuda adımlar atılmasına öncülük eden Dr. Refik Saydam’dır.

Refik Saydam (1881-1942) İstanbul’da doğmuştur. Askeri tıbbiyeyi bitirdikten sonra Almanya’da tıp eğitimini geliştirmiştir. Uzun yıllar ordu içinde görevler yapmıştır. 1919’da 9. Kolordu Sağlık Müfettişi sıfatıyla Mustafa Kemal’le birlikte Samsun’a çıkan heyet içinde o da vardır. Erzurum ve Sivas Kongrelerine katıldıktan sonra TBMM'nin kuruluşunda da yer almıştır. Siyaset yaşamı 1920’de Doğu Beyazıt Milletvekili olarak başlamıştır. Milli Savunma Vekayeti'ne bağlı Sıhhiye Dairesi Başkanlığı yapmıştır. II. Dönemde İstanbul Milletvekili olarak seçilmiş, aynı yıl Sıhhat ve İçtimai Muavenet Vekili (Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanı)  olmuştur. Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk sağlık bakanı olan Refik Bey, 14 yıl sürecek olan bu görevde sağlık hizmetlerinin temellerini atmıştır.

1924’de Ankarada ve daha sonra Erzurum, Diyarbakır, Sivas ve diğer birçok ilde memleket hastaneleri, doğum ve çocuk bakım evleri açtırmıştır. Ayrıca bu konuda eleman yetiştirilmesine önem vererek sağlık kursları, tıp öğrenci yurtları ve 1928 yılında Hıfzıssıhha Enstitüsünü ve mektebini, İstanbul ve Ankara’da verem savaş dispanserlerini kurmuştur.

Medeni Kanunun yürürlüğe girmesinden sonra Gazi Mustafa Kemal Atatürk kendisine “Saydam” soyadını vermiştir. 1931-1938 yıllarında zaman zaman Eğitim ve Maliye bakanlıklarına da vekâlet etmiştir. Atatürk’ün ölümünden sonra İçişleri Bakanlığı da yapmıştır. Refik Saydam, 15 Yıl Kızılay Başkanlığı da yapmıştır. 1942 yılında ölmüştür.

Dr. Refik Saydam’ın Sağlık Bakanlığı sırasında Nazi Almanyası’nın dışladığı ünlü çocuk doktoru Prof. Dr. Albert Eckstein ve eşi Dr. Erna 1935 yılında Ankara’ya sığınmışlardır. Sağlık Bakanı Refik Saydam, onları memnuniyetle karşılamış ve Ankara Numune Hastanesi’nde bilisel çalışmalar yapmasını teşvik etmiştir. Dr. Eckstein ülkenin sağlık envanterinin çıkarılmasında da yardımcı olmuştur. Dr. Eckstein önderliğinde iki yıl süren örneklem yöntemiyle seçilmiş yüzlerce köydeki tarama ve anketler çok ilginç sonuçlar göstermiş ve sağlık politikalarının belirlenmesinde önemli katkılar sağlamıştır.

Dr. Refik Saydam, Sıhhat ve İçtimai Muavenet Vekâleti (Sağlık Bakanlığı) görevinde bulunurken (1920-1938) şu dört ilkeyi kendisine düstur edinmiştir;

Cumhuriyetin İlk Yıllarında Ülkenin Sağlık Durumu

Yeni kurulan Türkiye Cumhuriyeti’nin yıllarca işgalci kuvvetlere karşı verdiği savaşın sonrasında mücadele etmek zorunda kaldığı bir diğer konu ise hastalıklardır. Yoksulluğun da beraberinde getirdiği bulaşıcı hastalıklar çok ciddi boyutlara ulaşmış ve toplumumuzu olumsuz etkilemiştir.  

Cumhuriyetin ilk yıllarından itibaren ülkenin en büyük sağlık sorunlarından birisi trahom hastalığıdır. Bu hastalık, göz kapaklarının içini döşeyen zarın üzerinde başlayan ve devam ettiği süreçte körlüğa bile sebep olan bulaşıcı bir hastalıktır. 1930 yılında Sıhhat ve İçtimai Muavenet Vekili Refik Saydam, Doğu ve Güneydoğu illerinin bazılarında bu hastalığın halkın % 90’ına bulaştığını belirtmiştir. O yıllarda ülke genelindeki trahom sayısının 2,5 milyonu bulduğu belirtilmektedir.  

Diğer bir önemli hastalık ise sıtmadır. I. Dünya Savaşı sırasında Osmanlı ordusu bu hastalıktan büyük zararlar görmüştür. Dört sene içinde ordunun sıtma vakaları tahmin edilemeyecek derecede yükselmiştir. I. Dünya Savaşı’nda ordu sağlık kuruluşlarının araştırmalarının yaptığı kan muayenelerine göre sıtma hastalığına yakalanma oranı Samsun bölgesinde % 70, Ordu’da % 50, Toros tünellerinde çalışan insanlarda % 50, Söke civarında % 44, İzmir’de % 72, Denizli’de % 90’dır.

1920’li yıllarda halkın büyük bir kısmı birkaç gün işe gelmemeye veya günün birkaç saatini sıtma nöbeti geçirmeye mahkûm olmuştur. O yıllarda neredeyse sıtmanın girmediği ev kalmamıştır. Cumhuriyetin ilk yıllarında her yıl Akdeniz Bölgesinde 10.000, Karadeniz Bölgesi’nde 5.000 kişi sıtmadan hayatlarını kaybetmekte idiler.

Verem hastalığı da cumhuriyetin ilk yıllarında toplum sağlığını tehdit eden önemli hastalıklardan birisiydi. 1930’lu yıllar bu hastalıkla toplumsal ve yerel mücadelenin yapıldığı yıllar olmuştur.

1928 yılında 1219 sayılı “Tababet ve Şuabatı Sanatlarının Tarzı İcrasına Dair Kanun” çıkararak sağlık personelinin yetki ve sorumlulukları belirtilmiş ve hizmet disiplin altına alınmıştır.

1930 yılında sağlık hizmetlerinin anayasası niteliğinde olan 1593 sayılı “Umumi Hıfzıssıhha Kanunu” çıkarılmış ve böylece sağlık hizmetlerine ait politikaların ve uygulamaların esasları belirlenmiştir.

Bütün bunlara ek olarak yardımcı kanunlar ve nizamnameler de düzenlenmiştir. Bu kapsamda; Rusumu Sıhhıye Kanunu, Devlet Kinin Kanunu, Türk Kodeksi Kanunu, Tabiplerin sıtma stajı Kanunu, Türkiye Cumhuriyeti Merkez Hıfzıssıhha Müessesesi Kanunu, Tabiplerin mecburi Hizmet Kanunu, Sıhhat ve İçtimai Muavenet Vekaleti Teşkilat ve Memurin Kanunu gibi kanunlarla bunlara uygun düzenlenmiş tüzük ve yönetmelikler belirtilebilir.

Yapılan bu yasal düzenlemeler zaman içinde semeresini vermiş ve genç cumhuriyet halkının sağlık sorunlarının büyük ölçüde üstesinden gelmiştir. Bu başarıları şu şekilde özetlemek mümkündür:

Sonuç olarak bu çalışmalar sonucunda genç Cumhuriyet;  tifo, tifüs, verem, difteri, boğmaca, sıtma, kuduz, lekeli humma, kızıl, kızamık, suçiçeği, grip, nezle, menenjit, veba   gibi birçok salgın yapabilecek hastalığı tarihe gömmüştür.

                                                                            ***

Hıfzıssıhha Enstitüsü  2 Kasım 2011 tarihinde 663 sayılı kararname ile kapatıldı.

Kaynaklar:

http://www.kimkimdir.net.tr/kisiler/refik-saydam

https://acikders.ankara.edu.tr/pluginfile.php/57809/mod_resource/content/1/10.Hafta.pdf.

Dr. Müslim DEMİR, Umumi Hıfzıssıhha Kanunu Üzerine Bir İnceleme, Makale 2019

http://www.turkailehekderg.org/makaleler/tip-tarihi/cumhuriyet-doneminde-bulasici-hastaliklarla-mucadele/

Tuğluoğlu, Umumi Hıfzısıhha Kanunu Üzerine Bir İnceleme 2021 2008:353-354

www.kocaelikoz.com/hifzissihha-enstitusu-neden-kapatildi-makale,1498.html

TARİHTE SALGIN HASTALIKLAR

Tarih boyunca veba başta olmak üzere kolera, çiçek ve sıtma gibi salgın hastalıklar devletleri, toplumları ve insanları derinden etkilemiştir. Bu salgınlar, bazı medeniyetlerin yok olmasına bile sebep olmuştur.  

Aztek medeniyetini buraya gelen kaşiflerden çok, beraberlerinde getirdikleri çiçek virüsü ve yol açtığı hastalık sonlandırmıştır. Çiçek, kızamık ve kabakulak gibi hastalıklarla ilk kez karşılaşan Aztekler, milyonlarca insanını kaybetmişlerdir. Aynı felaketle daha sonraki yıllarda Güney Amerika’da İnkalar karşılaşmıştır.   

İnsanlık tarihinde en ölümcül salgınlar tarihin çeşitli dönemlerinde veba ve kolera salgınları olmuştur.

VEBA SALGINLARI

İlk büyük salgın, M.Ö. 430 yılında Atina’da görülmüştür. O yıllardan dünyanın en gelişmiş şehri olan Atina, bu salgından nüfusunun yüzde otuzunu kaybetmiştir.

İkinci büyük veba salgını M.S. 161-180 yılları arasında yaşanmıştır. Bu salgında Roma İmparatorluğu içinde 15 milyondan fazla insan ölmüştür.  Bu felaket, Roma İmparatorluğunun çöküşünü hazırlayan önemli etkenlerden birincisidir.

“Kara ölüm” olarak adlandırılan tarihteki en büyük salgın, 1346-1353 yılları arasında meydana gelmiştir. İtalyanların her tarafa yaydıkları veba salgını sonunda Avrupa nüfusunun üçte biri ölürken, dünyada salgından ölenlerin sayısı 100 milyona ulaşmıştır.

Osmanlıların “taun”, Avrupalıların “kara ölüm” olarak adlandırdıkları-Anadolu’da kara taun da denir- veba, insanlık tarihinin en acımasız ve etkili salgınlarından birisiydi. Salgınların boyutları o kadar büyük olmuştu ki milyonlarca insan hayatını kaybetmiş ve dünya tarihinin gidişatı değişmişti.  

Peki, yaşadığımız coğrafyada durum nasıldı? Anadolu bu salgınlardan nasıl etkilenmişti?

Özellikle kıtalararası geçiş güzergâhında bulunan Anadolu, ilk çağlardan itibaren hem Avrupa, hem Asya kökenli salgın hastalıklara maruz kalmış bir bölgedir. Bulaşıcı hastalıklar tüccarlar, hacılar ve ordu aracılığı ile neredeyse tarihin her döneminde Anadolu’yu mesken tutmuştur.

1092-1093 yıllarında Anadolu’da görülen veba salgını çok büyük yıkımlara sebep olmuştur. Selçuklu Sultanı I. Kılıç Arslan devrinde çıkan bu salgında ölümler o kadar çoktu ki kaynaklar; “cenazelerin defninde güçlük çekiliyordu” şeklinde ifadeler kullanmaktadır. Bu kaynaklarda vebanın görüldüğü şehirler belirtilmemişse de, hastalığın bütün memlekette etkili olduğu ve ciddi bir nüfus kaybına yol açtığı anlaşılmaktadır. Salgından bir yıl önce Antakya’dan Nuseybin’e kadar uzanan bölgede etkili olan büyük bir depremin de hastalığın ortaya çıkmasında ve yayılmasında önemli bir etken olduğu görülmektedir. Çünkü çok sayıda insanın ölümüne yol açan bu afetin, bölgede yoksulluğu ve sefaleti artırıp, insanlar için sağlıksız bir ortam, veba için uygun bir zemin hazırladığı kuşkusuzdur.

Osmanlı Devleti de veba olmak özere kuruluşundan yıkılışına kadar birçok salgın hastalıkla yüzleşme durumunda kalmıştır. Orhan Gazi’nin Bursa’da bu hastalıktan ölümü, Fatih Sultan Mehmet’in İstanbul’da salgın olması nedeniyle şehirden ayrılıp sefere çıktığı veya yine vebadan kaçabilmek için Balkanlarda ordusuyla bir kentten bir kente geçtiği de görülmektedir.

1625 yılında İstanbul’da büyük bir veba salgını daha yaşandı. Hammer Tarihi bu salgın hakkında şunları belirtmektedir; “O yaz, İstanbul ve sokaklarında büyük bir taun çıktı. Ölülerin sayısı günde bine vardığı zaman, gelenek olduğu üzere tersane arkasında Ok Meydanında duaya çıkıldı. Mısır Vekainamelerinde Bayram Paşa Taunu diye isimlendirilmiştir.”

Osmanlı Devleti, 18. Ve 19. Yüzyılda birçok değişim ve dönüşüm yaşadı. Bu yüzyıllarda Osmanlı Devleti’nin yaşamış olduğu olumsuzluklar; sadece kaybedilen savaşlar ve buna bağlı olarak artan toprak kayıpları ve göçler, içerde yaşanan isyanlar ve buhranlar, Avrupa devletlerinin Osmanlı’daki gayrimüslimleri bahane ederek iç işlerine karışmak değildi. Osmanlı şehirlerini ve toplumu etkileyen diğer önemli hadise 17. Yüzyılda Avrupa’dan sonra 18. ve 19. Yüzyıllarda Osmanlı’nın neredeyse bütün vilayetlerine yayılan veba, sığır vebası ve kolera gibi salgın hastalıklardı. Bu salgın hastalıklar şehirlerde insan ölümüne neden olurken, salgın hayvan hastalıkları da birçok hayvanın telefine yol açıyordu. Ayrıca yaşanan hayvan hastalıkları insan sağlığını belirli ölçülerde tehdit eden diğer bir durumdu.

Osmanlı Devleti yaşanan bu salgın hastalıklara karşı karantina uygulaması başlattı ve çeşitli önlemler aldı.  Karantinaya “usul-ı tahaffuz”, karantina mahalleri içinse “karantina hane” veya “tahaffuzhane” terimleri kullanılırdı. Karantina haneler, bir şehre salgın hastalığın bulaşmasını veya buradan başka yere bulaşmasını engellemek üzere, şehre giriş ve çıkış yapacakların sağlık durumlarını kontrol amacını güdüyordu.

Salgınların Anadolu’yu esaret adlına aldığı dönemlerden biri de 19. Yüzyıldır. Osmanlı Devleti’nin siyasi, ekonomik ve demografik olarak büyük bir bunalım içinde olduğu bu yüzyılda veba, kolera, sıtma ve çiçek hastalıkları Anadolu’yu kasıp kavurmuştur. Devlet salgınları önlemek için büyük çaba sarf etmiş karantinadan ilaç teminine, hekim, eczacı ve aşıcı tayininden, hastalığa yol açan ortamın sıhhi teminine kadar önlemler almaya çalışmıştır. Ancak Osmanlı genelinde 1803’de 150 bin, 1813’de 100 bin, 1822’de 150 bin kişi veba salgınından hayatlarını kaybetmiştir.

Veba salgınlarından sonra en fazla can kaybı kolera salgınlarında görülmektedir.

KOLERA SALGINLARI

Osmanlı Devleti’nde kolera salgınları çeşitli tarihlerde görülmüştür. İlk kolera salgını 1817-1823 yılları arasında yaşanmıştır. Bu salgınlarda ülkemizde 110 bin kişinin öldüğü düşünülmektedir. Sonrasında yaşanan kolera salgını ise 1829-1849 yılları arasında görülmüştür. Bu ikinci kolera salgınında ölenlerin sayısı 200 bin olarak tahmin edilmektedir.

1847 yılında Erzurum ve Trabzon’da görülen kolera salgınlarında binlerce kişinin hayatını kaybettiği ve bu şehirlerin nüfuslarının % 15 oranında nüfus kaybına uğradığı belirtilmektedir.

1863-1979 yılları arasında yaşanan kolera salgınında ölenlerin sayısının İstanbul’da 30 bini bulduğu belirtilmektedir.  Bu afetin dört ay sürdüğü anlaşılmaktadır.

1893 yılında ortaya çıkan kolera salgınında Adana, Adıyaman, Maraş, Antep ve Tarsus vilayetlerinde etkili olmuştur. Bu dönemde Tarsus nüfusunun yüzde yirmi oranında azaldığı belirtilmektedir.

Ancak kolera salgınına karşı ilk aşı 1913’de Balkan Savaşı’nda Edirne7nin geri alınması sırasında ordu içinde kolera salgınını ortaya çıkmasıyla oldu. Başarı sağlanınca kolera aşısı halka uygulandı.

1918 yılında baş gösteren İspanyol gribi de dünya genelinde büyük ölümlere yol açtı. Ölüm sayısının 50 milyon civarında olduğu tahmin edilmektedir. I. Dünya Savaşı yıllarında bile bu kadar insan kaybı olmamıştır. Bizim askerlerimizin de büyük çoğunluğu I. Dünya Savaşı sırasında sıtma, tifüs gibi salgın hastalıklardan hayatlarını kaybetmişlerdir.

Kurtuluş Savaşı’nda da Türk kuvvetleri sadece düşman askerleriyle değil, mikroplarla da büyük bir mücadeleye girmiştir. İsmet Paşa, işgalci güçlerin kuvvetlerinden değil, ellerinde neredeyse sağlam katır bırakmayan sığır vebasından korkuyordu. Az sayıdaki çalışkan, bilgili ve fedakar veterinerlerimizin sığır vebasına karşı büyük ve başarılı mücadelesi olmasaydı Garp Cephesindeki mücadelenin zaferi kesin olmayabilirdi.

Türkiye’de cumhuriyetin ilk yıllarında nüfusun çok büyük bir bölümü sıtma, verem, frengi, tifüs, kolera  ve trahom gibi bulaşıcı hastalıklardan kırılıyordu.

Genç cumhuriyet. Bu hastalıklara karşı bilimsel bir yaklaşımla çok büyük ve çok yönlü bir mücadele sürdürerek on yıl içinde bu hastalıkları bertaraf etmesini bildi.

Ordu yöresinin tarihi derinlikleri araştırıldığında geçmişte bu bölgede yaşamış birçok farklı kültüre sahip toplumun bulunduğunu ve bu toplumlardan kalma kalıntı ve isimlerin de günümüze kadar geldiğini görmek mümkündür.

Bugüne kadar yapılan bilimsel araştırmalardan anlaşılmıştır ki, M.Ö. yaklaşık 2000’lerden itibaren Orta Karadeniz Bölgesi birçok devletin egemenliği altına girmiştir. Hititler, Kaşgalar, Amazonlar, Frigler, Kimmerler, İskitler, Medler ve Persler, Büyük İskender, Pontus Devleti, Roma ve Bizans İmparatorlukları, Trabzon Rum Devleti, Türk Beylikleri (ki bu yörede özellikle Danişmendliler, Hacı Emiroğulları ve Taceddinoğulları söylenebilir), Osmanlı İmparatorluğu ve nihayet Türkiye Cumhuriyeti Devleti bu topraklarda hüküm süren siyasi organizasyonlardır.

Böylesi siyasi değişimlere sahne olan bir bölgenin nüfus yapısının ve kültür kimliğinin değişmesi de kaçınılmazdır. 

Kültür kimliği denildiği zaman ilk akla gelen dildir. Yani eski deyimle lisan. Lisanın yaygın olması ve bölgede çeşitli coğrafi adlara damgasını vurması o lisanın ticaret dili olup olmamasına da bağlıdır. Nitekim ilk çağlarda bu topraklarda yaşamış çok çeşitli kavimlerin dillerinden günümüze kadar gelen ticaret dili olarak kullanıldığı için yalnızca Grekçe olmuştur. M.Ö. 600’ler civarında kurulan Helen kolonilerinin bu coğrafyada ticaret dili olarak Grekçeyi kullanması, daha sonra da Bizans döneminde bu dilin resmi dil olarak kullanılması, bölge kültürünü önemli ölçüde etkilemiştir. Ülkemizdeki Türkçe olmayan adlandırmaların da büyük bölümü bu kültüre aittir.
 

Orta Karadeniz Bölgesinin kültürel kimliğinde ikinci büyük değişiklik Türklerin bu bölgeye yerleşmesi ve yurt tutmalarıyla başlamıştır. Bu yöreye Türklerin en yoğun olarak geldikleri ve çeşitli köy ve kasabalar kurdukları dönem 11. ve 16.  yüzyıllar arasıdır. 11. yüzyıldan itibaren yörenin kültürel kimliği büyük oranda değişmeye başlamıştır. Bu süre de bin yıllık uzun bir süredir.

Yöreye gelen Türkler, kendilerinden önce kurulmuş olan köy ve kasabaların adlarını genellikle değiştirmemişlerdir. Nitekim Karadeniz Bölgesinde, hatta Anadolu’da Türklerin gelmesinden önce kurulmuş köy ve kasabalar fethedilerek ele geçirilse bile ve hatta nüfus yapısı tamamen değişse de, bazı ara dönemlerin uygulamaları haricinde yerleşkelerin eski adları olduğu gibi kalmıştır.

Coğrafi adlar kültürümüzün tapusudur

Ancak Türkler, bizzat kendi kurdukları köy ve kasabaların, yakın çevrelerindeki mevkilerin ve yaşadıkları çevredeki coğrafi oluşumların adlarını, kendi dillerinden vermişler ve kültürel kimliklerini bu coğrafyaya kazımışlardır.

Orta Karadeniz Bölgesinin Türk iskânına açılması Danişmendliler ve Hacı Emiroğulları zamanında başlamıştır. Danişmendlilerin ileri karakol olarak kullandıkları ve Hacı Emiroğulları Beyliği’nin kuruluş merkezi olan Mesudiye’deki Milas Kalesi çevresindeki dağ adları çok ilginçtir. Türkiye’nin hiçbir bölgesinde böyle bir adlandırmaya rastlanmaz. Erdembaba, Dumanbaba, Karababa, Kılıçbaba, Sarıbaba,  Akbaba, Karaaslan ve Hüseyindede gibi adlandırmalar bu tepeler etrafında kümelenen Türkmenlerden günümüze kadar gelen adlardır. Ayrıca bu tepelere ait efsaneler de söylenegelmiştir.

Yörede tepelere verilen adlar bunlarla da sınırlı değildir. Ulubey’ın yakınlarındaki Şayip Tepesi ve Fermüde Tepesi de buralarda yurt tutan Türkmen beylerinin adlarını taşımaktadır. Türk halkı, bu topraklara tutunmalarını sağladıklarına inandıkları şahsiyetleri o kadar kutsamıştır ki, bu tepelerde yatanları kendi kültürlerinde evliyalaştırmış, onları çaresizliklerinin çaresi olarak görmüşler ve bu tepeleri ziyaretgâh haline getirmişlerdir.

Bölgede Türkmen adlarının bir kısmı da idari birimlere verilmiştir. Ebulhayr Kethüda, Şemseddin Kethüda, Sevdeş Bey, Alibeğce, Pir Aziz, Satılmış-ı Bayram, Satılmış-ı Mezid Bey, Mehmet Çamaş ve daha adlarını saymadığımız nice şahsiyet.

Ordu yöresindeki yerleşke, mevki ve diğer coğrafi adlandırmalar çok büyük bir ölçüde Türkçe adlardan oluşmaktadır. Bu adlar, coğrafyamızın tapuları gibidir.

 Ordu ve yöresi yerleşme adlarının büyük kısmını boy, oymak ve kişi adlarına dayanan yer adları teşkil etmektedir. Bunlardan Oğuz-lu, Çepni-lü, Döğer, Eymür, Karkın, Alayundlu, Bayadı, Bayındır, Iğdır, Yüregir gibi Oğuz boylarına ait isimler ilk anda dikkat çekmektedir. Ordu yöresinin genellikle Çepniler tarafından Türkleştirildiği yazılmakta ise de, daha Fatih devri tahrir defterinde yukarıdaki Oğuz boylarının adına rastlanabilmesi, bölgeyi Türklere açma hareketi içinde, Çepnilerden başka birçok Oğuz boyunun rol oynamış olduğunun kanıtıdır.

Bu boy adlarından sonra, bir yığın oymak ve şahıs adları da kullanılmıştır. Kara-Hamza-lu, Saru-İlbeğ, Uzun-Mahmud, Ulu-Beğ, Şeyh-Abdullah, Sevdeş-lü, Ece-lü, Danişmend-lü, Kutlu, Arslanlu gibi yüzlerce isim yerleşke adı olarak kullanılmaktadır.

Türkler, üzerinde yaşamaya başladıkları tabiatı gözlemişler, onu tanımışlar ve onda keşfettiklerini kendi dilleriyle tasvir etmişlerdir. Akyazı, Akköy, Karaağaç, Karapınar, Karagöl, Kızılin, Kızılcasu, Sarukır, Alaağaç’larla doğadaki renkleri dile getirirken; Taşluca, Kayaköy, Taşlık, Çorak ve Kıraçkaya’larla doğanın hırçınlığını; Elmalu, Armutini, Çınarlu, Yassıbahçe, Fındıklu, Söğütöze ve Çayırlu’ larla bitki örtüsünü, Ilıca, Küre, Şabhane’ lerle yer altı zenginliklerini ifade etmeye çalışmışlardır. Depecük, Eğriceyurd, Kuyudibi ve Çatak’ da tabiatın engellerini hissetmişlerdir. Yağmurluca’da ıslanmış, Kuzbelen’de ve Kuzköy’de ürpermiş, Meydancık ve Uluoba’da nefes almışlar, Güney’de ve Şems’de ısınmışlardır.

Ordu ve yöresinde çeşitli hayvan adlarıyla adlandırılan yer adlarına da rastlanıyor. Toplam yer adlarını teşkil eden adlar arasında Karga, Sığır obası, Eşeklü, Katırköy, Çakallu, Kurdlu, Balıklu, Geyikini ve Turnasuyu gibi isimler yer almaktadır.

Meslek isimleri de yer adı olarak kullanılmıştır. Derzilü, Okçulu, Yaycılu, Kazancı, Kovancı, Kaşukçu, Sengsatan, Ahursalar, Mirahur, Çobanalanı gibi isimler, mesleklerden gelen yer adlarına örnek olarak gösterilebilir.

Türkmenler yaşadıkları bölgelere etnik damgalarını vurmuşlardır.

Coğrafyamızın tapusu haline gelmiş olan bu adları yaşatmak, Ordulular olarak bizlere sorumluluk yüklemez mi?  Kuşkusuz yüklemelidir. Bu konudaki sorumluluğumuz da Ordu kent merkezinden başlamalıdır.

Ordu yerleşkesi adının verilmesi

Gelelim Ordu kent merkeziyle ilgili tespitlerimize. Ordu yerleşkesi de yukarıda bahsettiğimiz köy ve idari birimler gibi Türkmenler tarafından kurulmuştur.  Hatta Oğuz Türkleri tarafından Karadeniz Bölgesi’nde kurulan tek il adıdır. 

Ordu kentinin adının nasıl verildiği, Osmanlı Tahrir Defterlerinin günümüz Türkçesine çevrilmesiyle açıklığa kavuşmuş ve bu konuda ileri sürülen diğer görüşler büyük oranda çökmüştür.

Ordu, Türkçe bir kelimedir. Sözlük anlamı, bir devletin silahlı kuvvetlerinin tümü veya bu kuvvetlerin bir bölümüdür. Amaç ve nitelikleri yönünden benzer insan topluluklarına ve çok sayıda kalabalığa da bazen ordu denildiği olur.

Ordu, Osmanlı arşivlerindeki belgelere göre Türkler tarafından kurulmuş bir yerleşkedir. İlk çağ ve Orta çağda bugünkü Ordu’nun kurulduğu yerde aynı adla anılan antik bir kalıntı yoktur. Günümüzde Ordu yakınlarında Bozukkale olarak adlandırılan antik “Kotyora”nın Ordu ile hiçbir tarihi bağlantısı bulunmamaktadır.

Ordu yerleşkesi, yöreyi Türkleştiren Hacı Emiroğulları tarafından kurulmuştur. Kentin ilk nüvelerinin atılması Hacı Emiroğulları Beyliği’nin en parlak dönemi olan Süleyman Bey zamanıdır. Beyliğin kurucusu Bayram Bey’dir.  Onun oğlu Hacı Emir Bey ve Emir Bey’in oğlu Süleyman Beydir. Süleyman Bey, babası ve dedesinin yaklaşık yüz yıldan fazla mücadeleleri sonucu geniş bir araziye sahip olan beylik sınırlarını daha da genişletmiştir. Batıda Tacettinoğulları Beyliği’nin büyük kısmını kendi beyliğine bağlayan Süleyman Bey, sonra da Mesudiye yöresinde yoğunlaşmış bulunan Türkmen oymaklarını sahillere yerleştirmek için bölükler oluşturmuştur. Bu bölüklerin her birine kendi komutanlarını atamış ve Giresun’un batı ve doğu kısımlarını tamamen beylik sınırları içine aldıktan sonra Türkmenlerin buralara iskânını sağlamıştır.

Bölgenin tamamen fethinden sonra, sıra beylik topraklarının ortasında kalan Giresun kalesinin alınmasına gelmiştir. Süleyman Bey, karargâhını 1396 sonbaharında günümüzdeki “Eskipazar”a kurmuştur. Bu yerleşkeye de “Nefs-i Ordu bi-ism-i Alevi” adı verilmiştir. Günlerce bu karargâha asker toplanmıştır. Nihayet Ordu’da toplanan ve sayıları on iki bine ulaşan ordunun oluşmasıyla Giresun’un fethi için sahilden yola çıkılmıştır. Süleyman Bey 1397 ilkbaharında Giresun’u da fethederek Türkmenlerin iskânına açmıştır. Bu tarihten itibaren günümüzdeki Eskipazar’da bulunan yerleşkeye “Nefs-i Ordu” denmiştir.

Bilindiği gibi Türkmen beylerinin ikamet merkezilerine “Ordu” denildiği çok sık rastlanan bir olaydır. Örneğin Tacettinoğulları Beyliği’nin merkezi Niksar iken, kışlak olarak kullandığı bugünkü Çarşamba’ya bağlı Ordu Köyü de aynı Türkmen geleneğinden gelen bir adlandırmaya sahiptir.

Benzer bir Ordu Köyü de 15. yüzyıldaki Canik Sancağı’nın en doğusunda yer alan “Satılmış-ı Mezid Bey” Nahiyesi’ndeydi. Satılmış-ı Mezid Bey, bu sancağın önemli idari birimlerinden birisiydi ve bu birime yaklaşık 90 köy bağlıydı. Günümüzde yörenin merkezi olan Fatsa, o yıllarda bazı ticari ve sınaî faaliyetlere sahne olan önemli bir köy durumundaydı. Yöredeki yerleşme yerlerinden Ordu ve Bolaman “nefs” olarak zikrolunmuşsa da, her ikisi de şehirlere has özelliklere sahip olmaktan uzaktılar. Ordu’nun önemi (Günümüzde Fatsa’da Eskordu/Eski Ordu olarak anılan köy), muhtemelen bu kırsal nahiyenin merkezi –ki  “nefs” olarak anılması da bununla ilgili olmalı- ve yörede subaşılık yapan Mezid Bey’in kardeşi Beyazıd Bey’in ve yakınlarının 15. ve 16 yüzyıllarda yaşadığı yer olmasından gelmekteydi.

Bundan da Türkmen beylerinin yönetici olarak oturduğu yerleşkelere “Ordu” ismi verildiği anlaşılmaktadır.

Yukarıda belirtildiği gibi, Hacı Emiroğlu Süleyman Bey’in karargâh kurduğu ve Giresun’u fethetmek için asker topladığı, günümüzdeki Eskipazar mevkii, 1396 tarihinden itibaren çevredeki halk arasında ve Tahrir Defteri kayıtlarında “Ordu” olarak adlandırılmıştır.

Tarihi süreç içinde bu ad hiç değişmemiştir. Kimi zaman Bayramlu-yı Ordu, kimi zaman Nefs-i Ordu, kimi zaman da Canik-i Bayramlu-yı Ordu olarak söylenegelmiştir. Osmanlı belgeleri olan Tahrir Defterleri, Avarız Defterleri, Mühimme Defterleri, Ceride Defterleri, Salnameler ve Kadılara gönderilen hükümlerde Ordu kent merkezi için hep bu adlar kullanılmıştır.

17. yüzyılın başlarına kadar Ordu kazasının yönetim merkezi günümüzde Eskipazar olarak adlandırılan yerdeydi ve “Nefs-i Ordu” olarak anılmaktaydı. Bu yüzyılın başlarında iyice şiddetlenen isyan ve olaylar nedeniyle adına tarihte “Büyük Kaçgun Dönemi” denilen süreç içinde meydana gelen nüfus krizi ve bazı yerleşkelerin dağıtılması veya terk edilmesi sonucu yapılan yeni mülki düzenlemeler sonucunda Ordu kazasının yönetim merkezi Bucak’a taşınmıştır. Ordu adı, bu tarihten 1879 yılına kadar bir yerleşke adı değil, kazanın coğrafi adı olarak anılmıştır.

Bucak’ta bu tarihten itibaren kasabalaşma süreci başlamış, iskele, cami ve çarşamba günleri kurulan yeni pazar yeri ile bu süreç hızlanmıştır. Ordu şehrinin ilk nüvesinin atıldığı ve Ordu adının verildiği yer ise bu tarihten itibaren yeni pazarın kurulmasıyla “Eskipazar” olarak anılmaya başlanmıştır.

1869 yılında Bucak kasabasında Belediye Teşkilatı’nın kurulmasını müteakip, Kaymakam İbrahim Bey’in başkanlığında toplanan “Kaza İdare Meclisi” o tarihe kadar “Bucak” adını taşıyan şehre, halk arasında yaygın olarak kullanılan “ORDU” adının verilmesini kararlaştırdı.

Ordu yöresindeki en eski vakıf; Bayram Bey Camii

Osmanlı belgelerinde 17. yüzyılın ilk çeyreğinde terk edildiği anlaşılan Eskipazar’daki yerleşke ve buradaki cuma camisi ve diğer kalıntılar zaman içinde iyice yıpranmıştır.
 

Eskipazar’daki Caminin varlığı ve yaşatılması için yöredeki en eski vakfın kurulduğu 1455 tarihli Osmanlı Tahrir Defterlerinde ve daha sonraki yüzyıllarda düzenlenen Avarız Defterlerinde de açıkça belirtilmektedir. 1642/43 yılına ait yöreyle ilgili Avarız Defterinde, söz konusu caminin ilk onarımının o yıllardaki çevre köylerden toplanan 20’den fazla ustanın çalıştırılmasıyla yapıldığı, Bucak ve Karakarlı köylerinin bu caminin bakım, onarım ve ihtiyaçlarının karşılanmasından sorumlu oldukları, bu sorumlulukları karşılığında her iki köyün de vergiden muaf tutuldukları açıklanmaktadır.

Söz konusu belgede Osmanlı yönetiminin caminin onarılması konusundaki kararlılığı da dikkat çekmektedir. Belgenin günümüz Türkçesine çevirisi şöyledir:

 “Ordu Bayramlı Kazası’nda bulunan eski beylerbeyi evkafından (Hacı Emiroğulları Vakfı) olan caminin her türlü bakımı ve tamirini yapmak, imam ve müezzinin aylıklarını ödeme karşılığında Bucak Köyü vergiden muaf tutulmuştu. Yeni vergi yazımında hizmetleri devam eden haneler, hizmetlerine devam etsinler. Camiye hizmet etmeyenler vergi verecek hane olarak kaydedilsin. Fermanı mütalaa edilerek harap olduğu açıkça görülen bu kadim camiden dolayı görevini yapmayan ahali vergi verecekler hanesine yazılmalı. Caminin bakım ve onarımı için başka köyler tayin edilmeli. Yoksa cuma ve bayram namazları kılınamaz hale gelir. Padişah Hazretlerinin devam-ı devletleri için iki yüz seneden beri dua edilen bu eski caminin harap olması uygun değildir. Bucak Köyü vergi hanesine yazılarak bu görev kendilerinden alınıp Serdar Ahmet Ağa başkanlığında Yeniçeri Hüdaverdi mutemet olacak şekilde yeni görevliler tayin edildi. Bu görevliler, adı geçen caminin bakım, onarımını yapmak, müezzin ve hatip vazifelerini eda eylemek üzere vergiden muaf tutulacaklardır. Görevlerini yapmadıkları zaman, yeniden vergi hanesine yazılacaklardır.” (1642 Tarihli Avarız Defteri)

Aynı cami, 1782–83 yılında da ( Hicri 1197) o zaman Ordu Kazası’nın bağlı olduğu Karahisar-ı Şarki Mutasarrıflığı’nca da onarılmıştır. Mutasarrıf Battal Hüseyin Paşa camiyi onartarak bir de kitabe yazdırmıştır.

Peki, Orduluların bu kenti kuran Hacı Emiroğlu Süleyman Bey’e bir vefa borçları yok mu? Elbette olmalıdır.

Son yıllarda Ordu tarihi ve Eskipazar’daki tarihi kalıntılarla ilgili çok güzel gelişmeler olmuştur. Bu konuda duyarlı insanlarımızın yıllardır dillendirdikleri Orta Karadeniz Bölgesini Türkleştiren Hacı Emiroğulları’ndan kalma Eskipazar’daki “Bayram Bey Camii” ve çevresiyle ilgili tapu tescilinin yapılması ve sonra da “ata yadigârı” bu kalıntılara sahip çıkılması isteği, İl Kültür Müdürlüğümüzün çabaları ile sonuç vermiştir.  

Bu olumlu gelişmeler, 2013 yılında İl Kültür Müdürlüğünün Eskipazar camisinin restorasyon işlemlerini başlatabilmek için buranın vakıf olup-olmadığına yönelik ''bir kayıta ulaşabilir miyiz'' yönünde Osmanlı Arşivleri Uzmanı hemşerimiz Adnan Yıldız’dan yardım istemesiyle başladı. Adnan Yıldız, arşivlerde uzun taramaların sonunda 22.Z. 1135 (Hicrî) / 23.09.1723( Miladi) tarihli ve Osmanlı Arşivlerinde, Dosya No: 249 Gömlek No:12415 Fon Kodu: C.EV ve Yine 27.S. 1128 Hicrî/ 21.02.1716 Miladi ve Dosya No: 69 Gömlek No: 7430 Fon Kodu: İE. EV. olarak Osmanlı Arşivlerinde kayıtlı bir başka belgeyi buldu. Bu belgelerde Eskipazar’da bulunan Bayram Bey Camii'nin vakıf olduğuna dair bilgiler bulunmaktaydı.

Osmanlı Arşivleri Uzmanı Adnan Yıldız, bu belgeleri İl Kültür Müdürlüğü’ne ulaştırdı. İl Kültür Müdürlüğü, bu bölgelerle vakıflara müracaat etti. Vakıflar Bölge Müdürlüğü de bu belgelere dayanarak Eskipazar Köyü tapusuna dâhil olan “Bayram Bey Camii” ile çevresindeki Parsel no: 112 ve yüz ölçümü 14.823 m2’lik (yaklaşık 15 dönüm) araziyi köyün tapusundan alarak vakıflara geçirdi. Yani cami ve 15 dönümlük yakın çevresinin vakıf eseri olduğu tescillendi. Daha önemlisi Hacı Emiroğulları Beyliği’nin kurucusu Bayram Bey’in adı da tescillenmiş oldu. Bu durum çok önemlidir. Çünkü artık buranın asıl sahibi ortaya çıkmıştır.  Bu tarihi caminin restorasyonu konusunda bir engel de kalmamıştır.

Eskipazar’daki bu tarihi caminin ahşap oymalı ve bulunmaz bir sanat eseri olan giriş kapısı ne yazık ki bulunduğu yerde muhafaza edilememiş ve Ankara Etnografya müzesine taşınmıştır. Bu büyük bir talihsizliktir. Bu yetmiyormuş gibi son yıllarda bölgedeki mezar taşları bile korunamamış, Civil suyunun taşkınları sonucu mezarlık tahribata uğramıştır. Üstüne üstlük öz be öz Türkmen kalıntısı olan cami ve hamam kalıntıları ve mezarlığa yeterince sahip çıkılamamış, bir fiske bile vurulmaması gereken bu tarihi dokunun içine sanki başka yer yokmuş gibi bir de imam lojmanı yapılmıştır. 1. Derecede tarihi sit alanı içinde yaptırılmış olan bu lojman derhal yıkılmalıdır
.

Zamanla botanik bahçesi de kaldırılmış, burada bir şehir hastanesi yapımı için girişimlerde bulunulmuştur. Gerek Ordu yerel basınının ve özellikle de Ordu Olay Gazetesi’nin, gerekse sivil toplum kuruluşlarının ve sosyal medyanın bu konudaki mücadelesi nihayet olumlu sonuç vermiş ve burada hastane yapımından vazgeçilmiştir. Demokrasinin en önemli kurallarından birisi olan sivil toplum kuruluşlarının ve basının itirazlarını dinleyen yetkililere teşekkür ediyoruz. Ancak botanik bahçesine harcanan milyonlarca lira hepimizin sırtına yüklenmiştir.

Hacı Emiroğullarına vefa borcumuz vardır

Bütün bu gelişmeler tarihimize saygı ve vefayı gerektirir. O halde ne yapılmalıdır? Tarihsel kültürümüzü kentimizin merkezine işlemeliyiz. 
 

Batılı bir ülke kentindeki kültürel dokuyu alıcı gözle izlediniz mi? Benim böyle bir imkânım olmadı. Ancak görsel ve yazılı medya ile sinema filmlerinden gördüğüm kadarıyla batı kentleri hakkında bilgi sahibiyim. Buralarda kendi ülkelerinin tarihi dokusunu yansıtan anıt ve heykellere, kültürel değerlerini sembolize eden yapılara sıkça rastlamak mümkün. Özellikle İtalya’daki Roma uygarlığından kalma heykellere bayılırım. Onları gördüğümde benzerlerinin ülkemde sadece antik kent kalıntılarında rastlanmasına hayıflanırım. İnsan ruhundaki zarafeti yansıtır heykeller. Uygarlığın bir ölçüsüymüş gibi gelir bana. 

Heykel kültürü bize cumhuriyetle birlikte girmiştir. Osmanlı dönemine ait çok kaliteli ve kültürel değeri olan anıtlarımız ve tarihi dokumuz varsa da, heykellerimizin pek yaygın olduğu söylenemez. Çocukluğumdan beri belleğimde yer eden Samsun’daki Atatürk heykeli, Afyonkarahisar’daki Zafer Anıtı,  Ankara Ulus’taki Atatürk Anıtı gibi tarihi olayları simgeleyen eserler, sayıları az da olsa bende derin izler bırakmıştır. Onları gördüğümde “harbe” gidip bir daha dönmeyen, hiç tanımadığım ve öyküleriyle büyüdüğüm yakınlarım aklıma gelir. Garip bir duygudur bu. Anlamayan, bu duyguyu hissedemez.

Ben, Eskipazar’daki cami ve diğer kalıntıların artık sahipsiz olmadıklarından emin olmak istiyorum. Ordu kentinin ilk nüveleri olan buradaki tarihi kalıntıların kaybolmasını hazmedemiyorum.

Eskipazar’daki kalıntıların korunması için emek harcayan herkese bir kez daha teşekkür ediyorum. Ama buraya Bayram Bey’in, Hacı Emir Bey’in veya Ordu kentini kuran Hacı Emiroğlu Süleyman Bey’in İl Kültür Müdürlüğünce de 2013 yılında projelendirilen heykelinin dikilmesinin bir vefa borcu olduğunu düşünüyor ve Büyükşehir Belediyemizin bu konuya el atmasını umuyorum.

                                                                                      

***

KAYNAKÇA:

YEDİYILDIZ Bahaeddin –ÜSTÜN Ünal, 1455 Tarihli Tahrir Defteri

YILDIZ Adnan, Osmanlı Belgelerinde Ordu

ÖZ Mehmet- ACUN Fatma, 1642 Tarihli Avarız Defteri

Devleti-i Aliyyeyi Osmaniye Salnameleri (1846-1868 arası)

Trabzon Vilayet Salnameleri (1869-1910 arası)

BAŞ Mithat, Ordu Yöresi Tarihi, Ordu 2012

SÜMER Faruk, Oğuzlar, İstanbul 1990

Türkçenin bilim dili olması gerektiği konusundaki tartışmalar epeydir sürüyor. Akademik çevreler bu konuda ikiye ayrılmış durumda. Bir kısım çevreler, Türkçenin bilim dili olması için yeterli olmadığını savunurken, diğer bir kısmı da dünyadaki en yaygın dillerden birisi olan Türkçenin, iddiaların aksine bitişken dil yapısıyla tam da bilim dili olmaya en elverişli dillerden birisi olduğunu savunuyorlar. Çünkü bilim toplumu olmak için dilinizi bilim dili yapmanız gerektiğini belirtiyorlar.  
     Türkçenin bilim dili olmasını savunan ve bu konuda hayatı boyunca büyük mücadeleler vermiş bir bilim insanımızın bu konuyla ilgili tespitlerini çok değerli buldum. Profesör Oktay Sinanoğlu’ndan bahsediyorum.

     Birkaç yıl önce kaybettiğimiz bu değerli bilim insanımızı biraz yakından tanıyalım. Ulusal yayın yapan birçok televizyon programında bu Türk bilim insanıyla yapılan söyleşileri izledim. Belki pek çoğunuz da izlemişsinizdir. Bildiğimiz, ama çoğumuzun dillendirmek istemediği, belki de dillendirmeye cesaret edemediği, kanımca birçok gerçekleri açıkladı bu bilim insanımız.

Oktay Sinanoğlu (1935-2015) Kuramsal kimyacı ve moleküler biyolog. Ankara TED  Kolejini bitirdikten sonra okulun bursuyla ABD’ye gitmiş. 1960-1961 yıllarında “Atom ve Moleküllerin Çok-Elektronlu Kuramı” ile doçent olmuş. 1963’te, 50 yıldır çözülemeyen bir matematik kuramını çözmüş ve bilim dünyasına kazandırarak 28 yaşında “tam profesör” unvanını almıştır.   DNA sarmalının çözelti içinde o biçimde nasıl durduğuna açıklama getirmiştir. Yaşamı boyunca Kuantum Mekaniğin’ne katkıda bulunmuş, kimselerin çözemediği kimya problemini,  “Kuantum Mekaniği’nde Hilbert uzayının topolojisi ve içerdiği yüksek simetriler”i çözmüştür. Böylece Kimya bilimini dünya çapında bu topolojik inceleme ile sağlam bir temele oturtmuş.

Akademik çalışmaları içinde en önemli 5 kuramını bilim çevrelerine kabul ettiren ve bu çevrelerce kendisine verilen onlarca ödülün yanı sıra, “Türk Einstein”i unvanını da hak etmiş müthiş bir akademisyendir. Oktay Sinanoğlu bir Türk'ün bilim dünyasında neler yapabileceğini dünyaya gösteren büyük bir cevherdir. Bu nedenle de kendisine özel bir kanunla 1975 yılında ilk ve tek "Türkiye Cumhuriyeti Profesörü" unvanı verilmiştir. 

Oktay Sinanoğlu’nun bu teknik çalışmaları hakkında fikir yürütmek, ancak o alanlarda uğraş veren akademisyenlerin işi. Beni ve belki de birçoğumuzu ilgilendiren, hayatının büyük kısmı batılı ülkelerde ve oralardaki üniversite ve bilim dünyası içinde geçen bu bilim insanımızın güncel konular ve ülkemizin bugünkü fotoğrafı hakkındaki tespitleri. Bakın Oktay Sinanoğlu, bu tespitlerinin bazılarında neler diyor:

“1. Türkiye’nin bilim ve teknolojide gelişmesi ve bu alanda üretmesi için bilim dilinin İngilizce değil, Türkçe olması gerekir. Çünkü Türkçe, matematiksel yapısı itibariyle dünyadaki diller içinde en iyi bilim dili olacak yapıdadır. Bilim toplumu olmadan üretemezsiniz. Bu da sizi başkalarına muhtaç hale getirir. Her haysiyetli ülkenin eğitim dili kendi resmi dilidir. Bir ülkenin dilini yok etmek, o ülkenin, o ulusun adını tarihten silmek demektir. 

2. Serbest piyasa ekonomisi çökmüştür. Benim gibi düşünenler, bu yapının çökeceğini 1945’ten beri biliyordu. İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra batılı ülkeler sanayi üretimini bırakarak parayla para kazanmanın peşine düştüler, önce sömürdükleri ülkeleri, daha sonra da kendi halklarını borçlandırarak bu zamana kadar işlerini yürüttüler. Borçlular, paraları ödeyemeyecek duruma gelince sistem çöktü. Üretmeyen, adına “sanayi ötesi toplum” dedikleri bir safsataya dünyayı yıllarca inandırdılar. Bugün, batılı ülkelerde tüketilen sanayi ürünlerinin çoğu Çin, Japon ve diğer ülkelere ait mallar.

3. Batılı ülkelerde vicdan ve insanlık erdemleri, sadece kendileri gibi düşünenler için vardır. Pragmatizme inanan çıkarcı bir yapı, düşünce ve davranış sistemlerini belirler. Her şeyi bu çerçeve içinde yorumlarlar. Algıladıkları “insan”, kendilerine benzeyenlerdir.
     4. Milliyetçilik, ırkçılık demek değildir. Kalıtım, biyolojik olarak farklı genlerle daha da zenginleşmiştir. O nedenle zaten saf bir ırktan söz edilemez. Ancak, kültürel kalıtım önemlidir. Biz Türklerde, batılılardan ve Araplardan farklı olarak vicdan, kültürel kalıtımımızın içine girmiştir. Bunun yozlaştırılmaması ve Türk kimliğinin korunması zorunludur. Buradaki kimlik, bir kültürel kalıtım kimliğidir. Bu da ulus devletimize sahip çıkmakla mümkündür.”

Oktay Sinanoğlu’nun bu görüşlerine katılmamak mümkün değil. Sinanoğlu’nu dinledikçe, aklıma neler geldi biliyor musunuz? Söyleyeyim:

* Pragmatik (çıkarcılık) felsefeyi benimsedikten sonra batılı ülke yöneticileri, önceleri kendi ülkelerinde gelişen ve insanlık erdemlerini savunan filozoflarının düşüncelerini terk ettiler. Dünya kültürünün ortak değerleri olan ilkeleri önce kendileri bıraktılar.

* Birinci ve İkinci Dünya Savaşlarında milyonlarca insan, batılı ülkelerin pazar paylaşma savaşları nedeniyle can verdi. Çocukların başında bombalar patlatıldı. Hala patlıyor.
     *Doğayı katlettiler. Dünyamız onların para hırsı yüzünden dengesini kaybetti. Felaketlerin kapımızı çalması an meselesi.

*Afrika ziyaretlerinde batılı gezginler, akbabaların yanında can vermekte olan çocuğun fotoğrafını çekip resim solanlarda sergilediler de, bu gezginler o çocuğu kurtarmayı akıllarından bile geçirmediler.

*Belgesel çekerken, bir anakonda tarafından önce sıkılarak boğulan, sonra da yutulan bir insanın görüntülerini bizlere utanmadan izlettirdiler. Belgeseli bozmamak için dev yılan tarafından yutulan insanı kurtarmayı düşünmediler. Bu belgeseli izlerken insanlığımdan utandım.

*Bir başka utancım da, hala bunların gözü kapalı savunuculuğunu yapan ve ülkemizin çıkarlarından çok onların çıkarlarını savunan globalci beslemelerin ortalıkta at oynatmaları. Sadece onlar mı? Bir kısım adına tarikat denilen inanç grupları da özgür bireyin yetişmesine engel bu ülkede. Onlar da özgür düşünmenizin önüne set koymuşlar. Sizin yerinize şeyh düşünecekmiş. Biat edecekmişsiniz.
       Hadi ordan!

Ne diyelim, gün ola devran döne!

Türkleşme Sürecinde Mesudiye Yöresinin Önemi

Anadolu’nun Türkleşmesi 11. yy.dan 16.yy'a kadar süren uzun bir süreç içinde gerçekleşmiştir. Yazılı tarihimiz, bu Türkleşme sürecini, Türkmenlerce kurulan çeşitli beylikler ve devlet yapılanmalarını bizlere olabildiğince anlatmaktadır. Bugüne kadar ders kitaplarından öğrendiğimiz tarih bilgileri, bizlere bulunduğumuz toprakların gerçek tarihini sunabilmiş midir? Burası kuşkuludur. Hatta son yıllarda yapılan bilimsel tarih araştırmaları, öğrendiğimiz tarihin birçok yönden eksik ve hatta yanlışlarla dolu olduğunu göstermektedir. Ancak, yeni araştırmalar, bu yanlışlıkları düzeltip azaltacak önemdedir.

Tarih yazılırken, geçmiş zamanlara ait arkeolojik kalıntılar, varsa yazılı belgeler göz önüne alınarak tespitler yapılmış ve tarihi olaylar bu belgelerin ışığında kaleme alınmıştır. Bu tür tarih yazımı da tam doğru değildir. Ülkelerin tarihlerini günlük gibi kaleme alan yazarlar, sadece o ülkenin yönetim sınıfının istekleri doğrultusunda belgeler bırakmışlardır. Yine de bu belgeler olayları yok saymamış, sadece sübjektif bir bakış açısıyla yansıtmıştır.

Fakat öyle tarihi belgeler vardır ki, bu belgelerde üretilmiş bilgi aktarılmaz. Bunlar ya çeşitli yapılanmaların vergi ve askerlik gibi kayıtlarını belirten tapu defterleri gibi tutanaklar, ya da bürokratik mekanizmaları işleten vesikalardır. Söz konusu tutanaklara en önemli örnek, Osmanlı Tahrir Defterleri’dir. Osmanlı Tahrir Defterleri’nde halkın etnik, sosyal ve ekonomik, coğrafi ve kültürel yaşantıları konusunda son derece önemli ip uçları mevcuttur. Bu defterleri fiziki haritalara benzetmek mümkündür. Fiziki bir haritaya bakan ve biraz harita bilgisi olan bir insan, haritadaki dağlar, ovalar, yaylalar, ekilebilecek arazi yapısı, bitki örtüsü, iklim, yetiştirilecek ürünler ve insan yaşamı hakkında nasıl bilgi sahibi oluyorsa, Osmanlı Tahrir Defterleri’ndeki bilgilerle de, tıpkı fiziki haritaların yorumlanması gibi mükemmel bilgiler elde etmek mümkündür. Hele bu bilgiler, halkın sözlü kültürüyle de örtüşüyorsa ve bu konuda alan çalışmaları yapılıyorsa, ortaya katkısız, gerçek ve bilimsel bir tarih çıkar.

Ordu ili ve yöresi ülkemizin diğer köşelerine göre, bu bakımdan şanslıdır. TTK’da Prof. Dr. Bahaeddin Yediyıldız’ın Sondaj Metoduyla Türkiye Tarihi’nin yeniden yazılması ve yapılanması amacıyla bu belgelerden yola çıkarak araştırmalar başlatması, tarihimizin daha bilimsel temellere oturtulması ve belgelendirilmesi açısından son derece önemlidir. Tahrir Defterlerindeki bilgilerle sözlü kültürü örtüştüren bilim insanı, belki de ilk kez Türkiye’mizde Sayın Prof. Dr.Bahaeddin Yediyıldız’dır.

Sözlü kültür, halkın yüzyıllar boyunca nesilden nesile naklettikleri ve giderek de efsaneleşen önemli söylencelerdir. Mesudiye yöresinde bu söylencelere çok sık rastlanır. Ordu’nun diğer yörelerinde dağınık bir yerleşme oluşurken, coğrafyası gereği Mesudiye’de toplu yerleşim birimleri oluşmuştur. Bu durum, sözlü kültürün yaşamasını kolaylaştırmış, yüzyıllar öncesi olan olaylar günümüze kadar gelebilmiştir. Nitekim her Mesudiye köylüsü, köyünün nasıl kurulduğu veya sülalesinin nerelerden geldiği konusunda az veya çok bir bilgiye sahiptir.

Bu sebeple Mesudiye yöresi tarihi kaleme alınırken, Tahrir Defterleri ve sözlü kültürün örtüşmesi kaçınılmaz olarak aranacaktır. Çünkü Mesudiye yöresi, belki de Türkiye’nin hiçbir yerinde görülmeyecek tarihi öneme haiz “adlandırmalara” sahiptir. Nedir bu adlandırmalar?

Mesudiye’de herhangi bir tepeye çıkıp etrafınıza baktığınızda yine tepeler görürsünüz. Bilen birisine bu tepelerin adını sorduğunuzda vereceği yanıt şudur: Erdembaba, Kılıçbaba, Karababa, Akbaba, Sarıbaba, İlyasbaba, Eriçoğbaba, Karaaslan, Ziyarettepe…. Ve bu tepelerin zirvelerinde yöre halkının kutsal saydığı, adaklarını kestikleri ve belki de sorunlarına medet aradıkları mezarlar. Yüzyıllarca korunmaya çalışılmış, dağılan taşları ziyaretçilerce toparlanmış, gizemli mezarlar.

Kimdir bu babalar? Halk niçin bu mezarları kutsal kabul etmiştir? Bu yöreleri kendilerine bırakan atalarına bir vefa örneği midir bu saygı?

Bu soruların yanıtlarını yine sözlü kültürde bulabiliyoruz. Şimdi yaklaşık yedi, sekiz yüz yıl gerilere gidelim.

Oğuz boylarının Ordu yöresinde ilk yurt tuttukları bölge Mesudiye topraklarıdır. Zaten Mesudiye yöresine çok yakın olan Şarkikarahisar, 1072 yılında bir Türkmen beyi olan Mengücek Bey tarafından fethedilmiş ve Büyük Selçuklu Sultanı Alparslan,  Malazgirt Savaşı’nda da kendisine yardım eden bu büyük kumandana Şarkikarahisar’la birlikte Erzincan ve Kemah’ı da mülk olarak vermişti. Bu bölge 1228 yılında Anadolu Selçuklu Devleti topraklarına katılmıştır.

Mesudiye yöresine ise Türkmenler Danişmendliler döneminde yerleşmeye başlamışlardır. Mesudiye Kale Köyü’nde bulunan Milas Kalesi’nin 11. yüzyılda Danişmendliler zamanında yapıldığı bilimsel araştırmalarla kanıtlanmıştır. Nitekim kaledeki minber kalıntısı da bunu kanıtlamaktadır. Bu konuda Ege Üniversitesi Arkeoloji Bölümü’nün bir makalesi de yayınlanmıştır. (Anıtlar Yüksek Kurulu Üyesi Mükerrem Usman Anabolu)

1178 yılında Danişmendli Beyliği, Selçuklu Sultanı II. Kılıç Arslan tarafından ortadan kaldırılınca Mesudiye yöresindeki topraklar, zaten büyük göç dalgalarıyla uğraşmakta olan Anadolu Selçuklu Devleti’nin göçebe Türkmenleri yönlendirdiği bir bölge haline geldi. 13. yüzyılın ilk yarısında özellikle Anadolu Selçuklu Devleti’nin yıkılmasından sonra Moğol istilasına da uğrayan Anadolu, büyük bir kaos ortamına girmişti.. Başsız kalan göçebe Türkmen boy ve oymakları, yerel anlamda Türkmen Bey ve Türkmen Babalarının etrafında kümelenmeye ve bulundukları yerde tutunmaya çalıştılar. Artık kendi kaderlerini, kendileri çizecekti. Bu yöredeki Türkmenleri koruyacak ne büyük bir beylikleri ne de bağlandıkları bir devlet vardı.

Tam da bu devirlerde Ordu yaylalarının ve Mesudiye topraklarının Trabzon Rum Devleti ile Türkmenler arasında defalarca el değiştirdiğine tanık oluyoruz. Yazılı kaynaklarca da belirtilen bu el değiştirmenin nasıl olduğunu “sözlü kültür” açıklıyor. (1982 yılında Kültür Bakanlığı standartlarına göre derlediğim ve yayınladığım “Uzun Kızlar Efsanesi”  bunlardan sadece birisidir.)

Efsanenin geçtiği olay, yukarıda da belirtildiği gibi, Türkmenlerle Trabzon Rum Devleti arasındaki çatışmalardan birisi olmalıdır. Efsanede adı geçen kızların mezarları çevrede yaşayan halk tarafından yüzyıllar boyunca korunmuş ve günümüze kadar ulaşmıştır. Ayrıca Eriçok Tepesi’nin zirvesinde de kale kalıntısı ve kalenin diplerinde yüzlerce mezar bulunmaktadır. Efsanede yerin yarılmasını, Türkmen kadınlarının ve Türkmen kültürünün iffet ve namuslarına düşkünlüğünün bir yansıması olarak görmek gerekir.

Gerek Danişmendliler ve gerekse Selçuklular döneminde Trabzon Rum Devleti’ne sınır olan Milas (Mesudiye) yöresine Çepni, Iğdır, Yüregir, Eymür, Bayındır, Bayadı, Alayundlu, Karkınlu gibi Oğuz boyları ve çok sayıda Oğuz oymakları yönlendirilmiştir. Bu boy ve oymaklar önceleri her biri bir tepeyi tutmuş Türkmen bey ve babalarının himayesinde yaşamaya başlamışlar, zamanla bu beylerden birisi olan Bayram Bey’in etrafında kenetlenerek Hacı Emiroğulları Beyliği’nin nüvesini oluşturmuşlardır. 

Bayram Bey’in Mesudiye yöresindeki Türkmenlerin başına geçtiği, başarılı bir asker ve etkili bir yönetici olduğu anlaşılıyor. Bayram Bey’in ilk amacı, Mesudiye yöresine yerleşen Türkmenlere otlak ve yaylak bulmak için mücadele etmek olmuştur. Bunun içinde yöreden topladığı kuvvetlerle sık sık Doğu Karadeniz bölgesi’ndeki dağların yamaçlarındaki yaylalardan doğuya akınlar düzenlemiştir. Nitekim gerek kendisi, gerek oğlu Hacı Emir Bey ve gerekse torunu Süleyman Bey, bugünkü Ordu ve Giresun yaylalarını Trabzon Rum Devleti’nin elinden almak için yaklaşık yüz yirmi yıl süren amansız bir mücadeleye girişeceklerdir.

Bayram Bey, Danişmendliler zamanında yapılmış olan ve Trabzon Rum Devleti’ne karşı yaptığı bütün akınlarda karargâh olarak Milas Kalesi’ni kullandı. Kalenin hemen yanında bir saray, bir hamam ve birkaç tane kümbetten oluşan aile mezarlarını yaptırdı. Beylik, ilk yıllarında merkez olarak bu kaleyi kullandı. Aynı yerin yaz aylarında beylik merkezi olarak ileriki yıllarda da kullanıldığını söylemek mümkündür. Çünkü yöre Osmanlılara geçince Tahrir Defterlerine kaydedilirken yöredeki birçok yerin malikânesi Hacı Emiroğulları ailesine bırakılmıştır.

Anadolu’da ve bu arada Mesudiye yöresinde Türkmenler arasında o yüzyıllarda kesinlikle İslamiyet’i yaşama ve yorumlama farklılıklarından kaynaklanan bir çatışma yaşanmamıştır. Zaten o yüzyıllarda Türklerin İslamiyet’le tanışmaları yüz-yüz elli yıllık bir geçmişe sahiptir. Türkmenlerin ve diğer Anadolu Beyliklerinin birbirleriyle kavgaları, otlak alanlarının paylaşılması ve yerleşik düzene geçmekte zorlanan göçebelerin sorunları yüzündendir. Devlet ve büyük beyliklerin örgütlenmesi, vergilerle ayakta tutulabildiğinden ve vergiler de “oturaklı” hale gelmiş köylüden alınabileceğinden, gerek Selçuklular ve gerekse Osmanlılar Anadolu’daki göçebe Türkmenlerin yerleşik hayata geçmeleri için büyük çaba sarf etmişlerdir.

Böyle bir otlak çatışması Hacı Emiroğulları Beyliği ile yönetim merkezi Niksar’da olan Taceddinoğulları Beyliği arasında da meydana gelmiştir. Mesudiye toprakları ve özellikle Ordu yaylaları daha tam olarak yerleşik hayata geçmemiş olan göçebe Türkmenler için yaylak ve kışlak olarak kullanmaya son derece elverişli yerlerdi. O yıllarda hayvancılıkla geçinen Türkmenlerin, sahilin sıcak koşullarına ve sıtma salgınlarına karşı, geniş otlakları bulunan kırsal bölgeleri tercih etmelerinden daha doğal bir durum olamaz. 

Niksar ve Erbaa ovalarında kışlayan Türkmenler de, yaz mevsimlerinde sürüleriyle Karagöl yaylalarına gelirlerdi. Bu durum günümüzde bile devam etmektedir. Yazılı kaynaklarda Taceddin Bey’in Mesudiye topraklarında gözü olduğu ve bu sebeple de Hacı Emiroğullarıyla savaştığı ve Hacı Emiroğlu Süleyman Bey tarafından daha saldırının hemen başında 500 atlısıyla birlikte öldürüldüğü, ordusunun dağıtıldığı belirtilmektedir. Bu savaşın yeri kaynaklarda açıklanmamaktadır.

Söz konusu olayda da savaşın yeri konusunda “sözlü kültür”e başvurmak mümkündür.

Olayın geçtiği yer, Erdembaba mevkii olmalıdır. Burası, her iki beyliğin sınırı sayılır. Erdembaba ile ilgili söylenceler de vardır.  

Sözlü kültür örnekleri, halkın kendi içinde yaşattığı yerel tarihlerdir.

Yöredeki sözlü kültür ve efsanelerin bir kısmı Ordu yöresine ait en eski kaynak olan  Prof. Dr. Bahaeddin Yediyıldız ve Ünal Üstün tarafından günümüz Türkçesine çevrilen 1455 tarihli Osmanlı Tahrir Defterindeki bilgilerle birebir örtüşmektedir.

Nitekim, Mesudiye özelinde Göçbeyi, Kışlacık, Türkköyü, Topçam, Çukuralan, Yeşilce, Arıkmusa yerleşkelerinin kuruluş söylenceleri 1455 tarihli Tahrir Defteri ile uyuşmaktadır. Bu yerleşkelerin 1430-1450 yılları arasında kurulduğunu söylemek mümkündür.

Sözlü kültürün bize bıraktığı önemli bir tespit de yöredeki Türkmenlerden bir kısmının 1455-1485 tarihleri arasında geri göçtükleridir. Zile köyünün kuruluş söylencesinde, köyü fetheden İlyas Baba önderliğindeki Türkmenlerin köyde yaptıkları çeşme ve mezarlıkları durmakla birlikte, kendilerinin geri göçtükleri ifade edilmektedir. 1455 ve 1485 tarihleri arasında köydeki önemli nüfus azalması bu sebeple olmalıdır.  Aynı söylencede günümüzde köyde yaşayan Türkmenlerin değişik tarihlerde Sivas, Erbaa, Erzincan, Trabzon, Gümüşhane, Divriği gibi yerlerden gelip yerleştikleri de belirtilmektedir.

Ordu yöresinin Türkleşmesinde ülkemizin diğer yerlerinde görülmeyen bir başka özellik de Sayın Yediyıldız’ın deyimiyle Hacı Emiroğullarının çeşitli bölük örgütlenmeleri oluşturarak yöreyi fethetmeleridir. Gölköy ve çevresini Burak bey ve Çoban Bey, Fatsa ve Ünye çevresini Mezit Bey, Çamaş yöresini Mehmet Çamaş Bey, Ulubey yöresini Sevdeş Bey, Şayip Bey ve Fermude Bey, Gülyalı yöresini Ebulhayır Bey, Piraziz yöresini Piraziz Bey, Bozat yöresini Seydi Ali Bey, Kepsil yöresini Şemseddin Bey, Pir Kadem Bey ve Mustafa bey bölüklerinin başında fethetmişler ve kendilerine bu yörelerde fetih hakkı olarak yurtluklar verilmiştir. Söz konusu Beyler, Hacı Emiroğulları’nın kumandanlarıdır.

Ordu yöresinin Türkleşmesinde ne Selçuklu Devleti’nin ne de Osmanlı Devleti’nin rolü olmuştur. Hacı Emiroğulları Beyliği 1427 yılından birkaç yıl önce Osmanlı Devleti’ne bağlandı. Beyliğin Bolaman batısındaki toprakları Canik Vilayetine bağlandı.  Giresun yakınlarındaki Batlama Deresinin doğusunda kalan kısmı Vilayet-i Çepni adını aldı. Ordu yöresi, Mesudiye ve İskefsir (Reşadiye) toprakları ise Vilayet-i Bayramlu adını aldı. 1427 yılında da tahriri yapıldı.

Kuşkusuz bu olay ve yapılanmaları kısa süre içinde anlatmak mümkün değildir. Ancak genç kuşaklarımıza şunları hatırlatmakta yarar görüyorum. Kimlik bilinci, modern bireyin en fazla değer vermesi gereken en kutsal hakkıdır. Bu topraklar ve üzerinde yaşanan tarih bilimsel anlamda incelenip araştırıldığında, milletimizin hiç de bazılarının söylediği gibi aşure çorbasına benzeyen bir mozaik yapılanması olmadığı görülür. Bu topraklar, her karışı Türkmen kanıyla sulanmış, her tepesinde Türkmen mezarı bulunan, bin yıldır korunması için hemen her aileden şehitler verilmiş, atalarımızın bizlere bıraktığı Türkmen topraklarıdır.  Daha dün, I. Dünya Savaşında Mesudiye’den 5300’e yakın asker gitti. Araştırmalarıma göre dönenlerin sayısı sadece 250 civarında.

Bu toprakları korumak için giden dedelerimizin mezarları bile belli değil. Bu geri dönemeyişler, sadece dökülen şehit kanlarıyla sınırlı değil. Onların kendi kuşaklarının yok olması bir yana, geride bıraktıkları çocuklarının yarısı bakımsızlık ve hastalıktan öldü, diğer yarısı da büyüyüp toparlanıncaya yıllar süren büyük bir sefalet yaşadılar.

Ülkemizde sinema yapımcıları, romancılar ve diğer araştırmacılar, Orta Karadeniz insanının yakın tarihte, seferberlik yıllarında çile çeken, aç kalan, salgın hastalıklarla ölen insanların dramlarını konu edinmediler de, mübadeleyle giden insanların yaşamları ve aşkları onlar için senaryolar yazdılar. Bu da bizim yazarlarımızın utancı olmalıdır.

Genç kuşaklarımızın ulusal kimliklerini sahiplenmeleri, atalarına ve tarihlerine karşı onların namus borcudur. Bu da ancak kendi tarihlerini gerçek boyutlarıyla bilmelerine ve anlamalarına bağlıdır.

Onlara, her ortamda ve her konumda yardımcı olmalıyız.