Karadeniz sahillerindeki yerleşkelerin bazılarında kasabalaşma süreci 18. yüzyılda başlamıştır. Bu yüzyılda Kaza-i Bayramlu-yı Ordu’nun idari merkezi olan Bucak Nahiyesi, iskelesi olmasının getirdiği avantajla çevresindeki diğer yerleşkelerden önce kasabalaşma sürecine girmiştir.

19. yüzyılda imparatorluğun büyüyen uluslar arası ticaretine hizmet eden liman kentlerinin ortaya çıkması sayesinde kıyı bölgelerinde nüfus yoğunlaşması ve bunun sonucunda da kasabalaşma süreci görüldü. Bu nüfus yoğunlaşmasından Bucak Nahiyesi de nasibini aldı. Kasabalaşma sürecinde iskele, cami ve Pazar yeri önemli bir rol oynadı. 

19. yüzyılda Ordu Kazası ile ilgili bilgilere arşiv belgelerinin yanı sıra salnamelerde de rastlanır. Osmanlı döneminde ilk salname 1846 yılında “Devlet-i Aliyyeyi Osmaniye Salnamesi” adıyla yayınlandı. 1869 yılından itibaren Ordu’yla ilgili bilgiler “Trabzon Vilayet Salnamesi” adıyla yayınlanan salnamelerde verilmeye başlandı. Bu salnameler 1910 yılına kadar düzenli bir şekilde yayımlanmaya devam etti.

Bir tür yıllık olan salnamelerde geçmiş yılın olaylarını, ticaret, sanayi ve istatistik bilgilerini görmek mümkündür. Bunların yanı sıra o yıla ait devlet kuruluşları ve buralardaki görevlilerin adları da kaydedilen bilgiler arasındadır.

1870 Tarihli Trabzon Vilayet Salnamesi’nde;  Ordu kasabasında bakırcı, kuyumcu, kantarcı, tabanca ve tüfek imalatçıları, çakmak ve kesici alet yapan sanatkârların bulunduğu, bunların imal ettikleri eşyaların gerek kaza dahilinde gerekse civar kazalarda pazarlandığı bildirilmektedir. Ayrıca Ordu köylerinde gürgenden kürek ve ağaçtan çanak çömlek yapıldığı, hasır süpürgesi imal edildiği ve bunların Ordu iskelesinden gemilerle Rusya’ya ihraç edildiği belirtilmektedir. Yine Vona limanının iskelesi olan Kozağzı’nda kayık ve sandal yapıldığı, Ulubey ve Habsamana nahiyelerinde yünden şal, kendirden keten dokunarak Ordu’nun her tarafında satıldığı kaydedilmektedir.

1872 yılında Doğu Karadeniz’de vapur işleten dört kumpanya vardı. Bunlardan ilki İstanbul-Batum arasını bir haftada alan ve hem giderken, hem gelirken kazalara uğrayan Favaid-i Osmaniye Kumpanyasına ait vapurlardı. İkincisi Rusya Kumpanya vapurları, Üçüncüsü Avusturya Kumpanya vapurları ve dördüncüsü ise Fransa Kumpanya vapurları idi. Bu yabancı vapur işletmelerinin Ordu’da acentelikleri vardı. Bu kumpanyalara 1906 yılında Yunan Kumpanya vapurları da eklenmiştir.

1889 yılında Ordu’da “Düyun-u Umumiye Memurluğu” da kurulmuştur. İpek, tütün, balık avı, tuz, içki ve puldan alınan devlet gelirleri, “Rüsumu Sitte” adı altında Osmanlı Devleti’nin dış borçlarının ödenmesi için kurulan Düyunu Umumiye İdaresi’ne verilmişti. Bu gelirleri toplayanlar da tamamen yabancı devletlerin temsilcileriydi.

Vital Cuinet’e göre 1890 yılı başlarında Ordu İskelesi’nden gerçekleştirilen ihracat 12.500. Ton’dur. Değeri 2,5 milyon franktır. 1889 yılında Ordu İskelesi’ne 145’i Osmanlı, 108’i yabancı olmak üzere 253 buharlı, 54’ü Osmanlı, 1’i yabancı olmak üzere 55 yelkenli gemi gelmiştir.

1904 yılı Trabzon Vilayeti Salnamesi’ne göre 1901 yılında toplam 7.750.000 kıyye (1 kıyye = 1 okka = 1283 gr.) mal ile 7.395.100 adet yumurta satılmıştır. Değeri 14.834.000 kuruştur. Bunun içinde 3.000.000 kıyye mısır, 2.500.000 kıyye fasulye başta gelir. En çok gelir getirenler ise mısır, iç fındık, fasulye, ceviz içi ve yumurtadır. Ayrıca dış satımın içinde deri, yün, balıkyağı, balmumu, meyve, arpa, yulaf, kendir ve keten tohumu da dikkat çeker.

Yumurta, Ordu bölgesinin en eski ihraç ürünleri arasında yer almaktadır. Yumurta miktarının 1900 yılında 2500 sandık, 1902 yılında da 3840 sandık olduğu anlaşılmaktadır.

Hayvan ürünlerinden yün, Ordu’nun en önemli ihraç maddeleri arasındadır. 20. yüzyılın hemen başında Ordu İskelesi’nden 130 tondan fazla yün ihraç edilmiştir. Ayrıca balıkyağı da en önemli ihracat ürünleri arasındadır.

Yörede balıkçılık da yapılmaktaydı. 20. yüzyılın başlarında (1910–1913 yılları arasında) Ordu’da yıllık ortalama 150 ton balık avlandığı ve 180.000 kuruş gelir elde edildiği belirtilmektedir. Bu balık avcılığında parakete, saçma, ığrıp ve kalkan ağları gibi gereçler kullanılmaktaydı. Genellikle de kalkan, minakop, barbunya, tirsi, mezgit vb. türü balıklar avlanmaktaydı. 

Aynı yıllarda tatlı su balıkları da avlanmaktaydı. Turnasuyu Çayı’nda alabalık, sazan ve yayın, Melet Irmağı’nda (Melanthius) kızılkanat ve bayıklıbalık avı yapıldığı ve bu balıkların saçmayla avlandığı belirtilmektedir.

Aynı yıllarda dış alımın 13.672.500 kuruş olduğu belirtilmektedir. Ordu İskelesi’ne gelen dış alım malları içinde tuz, kahve, çay, şeker, yün ve işlenmiş pamuk önemli yer tutmaktadır. Ayrıca zeytinyağı, sabun, çuval, gazyağı, demir, bakır, çelik, çivi, deri, tütün, sigara ve çeşitli eşyalar da ithal edilen mallar arasındadır.

Osmanlı Devleti, 1876 yılından beri buğday ithal etmekte idi. Bu kadar geniş topraklara sahip koskoca imparatorluğun buğday ithal etmesi düşündürücüdür. Ordu şehri de, 20. yüzyıl başlarında Romanya’dan ithal edilen un ve ekmeklik buğdaya bağımlı kalmıştı.  

Kasabalaşma sürecinde Ordu’daki yapılaşmayı şöyle sıralamak mümkündür.

Bucak İskelesi’nde Seyyid el-Hacı İbrahim Ağa Camii 18. yüzyılın ikinci yarısında yılında yapılmış, ancak ahşap olduğu için kısa sürede yıpranmıştır.  Ali Ağa buraya yeni bir cami yaptırmıştır. Bugün mevcut olan ve Orta cami (Atik Ali Paşa camii) diye bilinen bu caminin kitabesi 1801 (1216) tarihlidir. Halk arasında bu camiye “Atik İbrahim Paşa Camii” de denilmektedir.

Bu süreçte kasabada yeni inşa faaliyetleri de gerçekleştirildi. Bugünkü sebze pazarı arkasındaki Mustafa Bey Çeşmesi (1816) yılında yapıldı.  1827-1941 yılları arasında Orta Cami’nin biraz ilerisinde Verem Savaş Dispanserinin bulunduğu yere Trabzon Valisi Hazinedarzade Osman Paşa, daha sonra Kadiri tekkesi olarak kullanılan medreseyi inşa ettirdi.

Osman Paşa bir yandan derebeyleri ile mücadele edip Karadeniz sahillerine huzurun gelmesi için çalışırken, bir yandan da bazı kasabalara medrese ve şadırvanlar da inşa ettirmekteydi. Bu kasabalardan biri de Ordu kasabasıydı. Osman Paşa o yıllarda Trabzon Vilayeti’ne bağlı bir kaza merkezi olan Bucak (Ordu) kasabasına bir şadırvan ile bir medrese inşa ettirmiştir. Her iki eser de 1833–1835 tarihleri arasında yapılmıştır. Osman Paşa, 1827–1841 yılları arasında Trabzon Valiliği yapmıştır.

19. Yüzyılın ilk çeyreğinde Kasabaya göç ettirilen gayrimüslimler de okul ve ibadethaneler yapmaya başladılar. Zafer-i Milli Mahallesi’nde Ermeni Kilisesi (1842) ve daha sonra İsmetpaşa İlkokulu’na dönüşen Ermeni Okulu (1858-1860), Düz ve Elmalık Mahallelerinde birer Rum Kilisesi’nin (1868) temelleri atılmıştı.

1847’de Bucak Kasabası’nda 580 mesken vardı. Bütün bu yapılar, yeni kasabaya adını veren Bucak Mahallesi’nden itibaren batıya, sahile ve Boztepe eteklerine doğru yayılmış ve Selimiye, Saray, Aziziye, Şarkiye, Düz, Zafer-i Milli ve Taşbaşı mahallelerini oluşturmuştu.

Günümüzdeki Taşbaşı Mahallesi’nde bulunan kilise 1853 yılında yörede yaşayan Rumlar tarafından yapılmıştır. Doğu- batı doğrultusunda uzanan yapı, bazilikal planlıdır. Yapının doğusunda büyük bir apsis, yanlarında iki küçük apsis yer almaktadır. Kilisenin ana mekânı iki sıralı üç sütunla üç nefe ayrılmıştır.

Kirazlimanı Mahallesi’ndeki “Oluksuyu Çeşmesi” de 1842 tarihinde yapılmış, Ordu kasabasının eski yapıtlarından birisidir. Günümüzde Soğuksu Çeşmesi olarak da tanınmaktadır.

1869 yılında “Bucak Belediyesi” kuruldu.

Bucak Belediye’si aynı zamanda Trabzon Vilayetine bağlı ilçeler arasında, 1869 yılında kurulan ilk belediye teşkilatı olma özelliğini taşır.

1870 Yılında, Bucak Kasabası’nın adı, ORDU olarak değiştirilmiş ve yeni bir meclis teşkil edilmişti.  Kaldı ki kasaba, zaten halk tarafından öteden beri Ordu olarak anılmaktaydı. Ordu adı, Trabzon Vilayet Salnamelerinden sadece 1969 tarihli salnamede “Bucak Kazası” olarak geçmekte, diğer salnamelerin tümünde “Ordu Kazası” olarak belirtilmektedir.

Ordu kent merkezi, 1883 Temmuz ayında geçirdiği büyük bir yangın sonucu tamamen yanmıştır. Bu tarihten sonra kasaba yeniden kurulduğu için bu olay, Ordu şehir tarihi için bir milat olarak kabul edilir

Katırcı oğlu Mustafa Ağa’nın Belediye Başkanlığı’na başlamasından birkaç ay sonra 1883 yılı Temmuz ayında, Ordu çarşısında büyük bir yangı çıkmıştır. Tamamen barakalardan ibaret olan çarşıda çıkan yangınla, büyük bir saha tamamen yangının tahribatına maruz kalmıştır. Bu yangın, Ordu şehrinin yeniden yapılmasında ve düzenlenmesinde önemli bir rol oynamıştır.

1894 yılında Belediye Başkanı olan Felek zade Süleyman Ağa’nın belediye başkanlığı dönemi, Ordu şehir tarihinde yeni bir devrenin başlangıcıdır.

Günümüzdeki Ordu şehrinin yeniden kurulumu, Felek zade Süleyman Ağa tarafından gerçekleştirilmiştir. Bu nedenle de kendisi “şehrin kurucusu” olarak anılır.

 Günümüzde adları Süleyman Felek ve Sırrı Paşa olan iki ana cadde, çarşıyı Fidangör yakınından Tahıl Pazarı’nın biraz ilerisine kadar boydan boya kat ederken, iki ana caddeye paralel olarak Kumluk’tan yine Tahıl istikametinde bir üçüncü cadde olarak Osman Paşa Caddesi açılır. Bu caddeler, yine birbirine dik şekilde deniz yönünde ara sokaklarla kesilerek, denizden gelen serin havanın çarşının her tarafına yayılması sağlandı.

Ordu şehrine yeni yapılan konaklar da şehrin görünümünü bir hayli değiştirmiştir. Felek zade Süleyman Ağa’nın belediye başkanlığı döneminde, günümüzde etnografya müzesi olarak kullanılan “Paşaoğlu Konağı” da yaptırılmıştır. Bu konağı, 1896 yılında Paşaoğlu Hüseyin Efendi yaptırmıştır. Taşları Ünye’den, ahşap malzemesi Romanya’dan ve yapım ustalarının da İstanbul’dan getirildiği bina günümüzde bile bütün ihtişamıyla ayaktadır. 

KAYNAKÇA

Kimlik dediğimiz olgu, “Ben kimim?” sorusuna kişinin verdiği cevapların toplamıdır. İnsanlar, “Ben kimim?” sorusuna sadece bireysel kimlik açısından cevap vermez. Bu soruya verilebilecek cevaplar da birçok açıdan kendi içinde sınıflandırılabilir. İnsan yavrusu bir ailenin içine, bir kültürün içine doğar. Bu henüz yürümeyi, konuşmayı bilmeyen ve tamamen bakıma muhtaç yavru, kimliğini oluşturacak aileyi, çevreyi kendisi seçerek var olmamıştır. Onun varlığı bu durumda ancak “nefs” olarak nitelendirilebilir. Kimse doğuştan gelen kimliğini belirleme imkânına sahip değildir. Bu nedenle de doğuştan gelen kimlikler bireyler için bir namus kadar değerlidir.

Doğuştan gelmeyen, sonradan kazanılan kimlikler de vardır. Meslek kimliği, çevre kimliği, akademik kimlikler bunlardan bazılarıdır. Bu kimliklerin oluşumunda insanın bireysel iradesinin rolü vardır.

Kimliklere “mensubiyet duygusu” da denilebilir. Bir millete mensup olmak da, bireyin seçimiyle değil, atalarından gelen genetik ve kültürel özelliklerle kazanılmıştır.

Kimlik tartışmaları tarih boyunca etnik, dinsel ve diğer alanlarda sürekli tartışıla gelmiştir. Kimi zaman değişik kimlikler birbirleriyle çatışma içinde olmuşlar, kimi zaman da birbirlerine karşı hoşgörülü davranabilmişlerdir.

Türk tarihinde etnik anlamda ilk kimlik tartışmaları Osmanlının Tanzimat döneminde görülmüştür. İlk kimlik araştırmaları da bu devirde başlamıştır. Kendi köklerini arayan Osmanlı, yüzyıllardır Osmanlı kimliğinde- veya gölgesinde- yaşayan göçebe Türk'ün varlığını da böyle keşfetmiştir.

Bu dönemde temel soru: "Kim kimin kimliğinde idi?" Osmanlı mı Türk'tü, yoksa Türkler mi Osmanlı?

Uluslararası ilişkilerde dünyanın Osmanlı'yı "TÜRK" olarak gördüğü ayan beyan belli idi. Bu tartışılmıyordu bile. 16. Yüzyıl Avusturya Macaristan İmparatorluğu haritalarında Osmanlı İmparatorluğu’na “Türk İmparatorluğu” denilmekteydi. Ancak Osmanlı’yı "Devlet-i Aliyye" (Yüce Devlet veya Devletlerin yücesi) olarak adlandıran Osmanlı yönetim kadrolarının, Türk ve Türkmenleri küçümsedikleri, hizmet ettikleri Devlet-i Aliyye ile onun kullarını (devşirmeleri)  yani kendilerini uzun süre "Türk" saymadıkları da aşikâr bir şekilde anlaşılmaktaydı. 

Türk kimliğini algılama sorunu, dünyanın algılamasında mı? Yoksa Osmanlı yönetim sınıfının algılamasında mı? idi.

Özellikle 1789 Fransız İhtilalı’ndan sonra Osmanlı Devleti kadrolarındaki algı da değişmeye başladı. Ülkede Türkçülük akımları gelişti.

Cumhuriyetle birlikte yeni kurulan devletin kimlik algısı da değişti. Yeni devlet, vatandaşını “Türk” olarak algılıyor, vatandaşlarını yetiştirmek üzere çağdaş bir kültür yaratma girişimi ve ülküsünü, çağdaş batı örneklerinden esinlenerek, dil-kültür birliği ile tarih bilinci üzerinden gerçekleştirmek istiyordu. Atatürk’ün "Türkiye Cumhuriyeti'nin temeli kültür olacaktır" sözü bu istemin sözlere yansımasıydı.

Ancak cumhuriyetle birlikte yeni kimlik sorunlarının ortaya çıkması da kaçınılmazdı. Çünkü Türkiye Cumhuriyeti, parçalanmış bir imparatorluğun bakiyesi olarak kurulmuştu. Halkı içinde çok çeşitli etnik gurupların kalması olağandı. Bu gruplar ana dillerini konuşabilseler bile öteden beri yüzlerce yıl boyunca Türkçe konuşmuşlar, devletle ilgili münasebetlerinde meramlarını Türkçe dillendirmişlerdi. Her ne kadar Atatürk “Türkiye Cumhuriyeti’ni kuran halka Türk Milleti” denir diye toparlayıcı bir ifade kullansa da yine de bazı etnik grupların “Türk kimliği” içinde olmaya itirazları vardı.

Bu itirazlar son otuz yılda daha da arttı. Son yıllarda özellikle Ortadoğu coğrafyasında etnik ve mezhepsel kimlikler, uluslar arası yönlendiriciler ve toplum mühendisleri tarafından kaşındı, mikro milliyetçilik desteklendi ve sözüm ona demokrasi adı altında ülkeler parçalanmaya başlandı. Aynı çalışmalar el altından ülkemizde de yapılmaya başlandı, giderek dil-kültür ve tarih bilinci üzerine kurulmuş olan devletimiz, alt kimliklerin kaşınmasıyla kimlik tartışmalarının içine sürüklendi. Önce “Türküm” demek yadırganır hale geldi. İlkellik sayıldı. Hatta o kadar ileri gidildi ki “Türküm” demek, ırkçılıkla suçlanmaya kadar vardı. Kendini liberal demokrat olarak ifade eden bazı şahsiyetler, kimi görsel medyada alabildiğince yer buldu. Tek yanlı yayınlarla insanların beyinleri yıkanmaya çalışıldı. Meydanı boş bulunca da Türk Milleti’ni inkâra kadar varabildiler.  

Kimdir bu “Türk etnisitesi yoktur” diyenler? Ya da kendini Türk olarak kabul edenler?

Bu soruları tarihi süreç içinde biraz irdeleyelim.

Türk kültür havzasını inşa eden siyasi, coğrafi ve ekonomik koşullar bütün olarak yorumlanmalı, bir çıkış veya cevap aranmalıdır. Bu noktada Türk kültürü, İslam öncesi ve sonrası zımni ayrıştırmasına tabi tutulmadan bütüncül olarak anlaşılmalıdır. Kültürü oluşturan, değiştiren ve dönüştüren bütün şartlar ele alınmadan yapılacak değerlendirmelerin hep bir tarafı eksik kalacaktır. Gerçek bir çağdaşlaşma için Türk hümanizmasını oluşturan yaratıcı okuma ve düşünme süreci bu perspektif takip edilerek inşa edilmelidir. Bu çerçevede Türk milli düşüncesine kaynaklık eden temel metinlerin de eleştirel bir okumaya tabi tutulması zorunludur. Bu nedenle Türk Milleti’nin Anadolu coğrafyasındaki etnik ve dinsel geçmişine göz atmakta yarar vardır.

11. yüzyıldan itibaren Anadolu’ya göç ederek burada hanedan adıyla beylik ve devletler kuran Türkler çok çeşitli kültürel özelliklere sahip başka kavimlerle de komşuluk yapmışlar, yan yana yaşamışlardır. “Güç” erki ellerinde olduğu için de beylik ve devlet örgütlenmelerinde egemenliklerini kabul ettirmişler, Orta Asya’da oluşturdukları destanlar, menkıbeler ve geleneksel yaşam tarzlarından şekillenen köklü kültürlerini, dillerini ve diğer kültürel özelliklerini bu topraklara kazımışlardır. Bu durum Anadolu’da o kadar süratli gelişmiştir ki 1147 yılında Eskişehir yakınlarında Fransa Kralı VII. Louis “Bu nedir? Her yerde Türk saldırılarına uğruyoruz. Burası Türkiye olmuş” demek zorunda kalıyordu.

Anadolu’nun kültürel anlamda Türkleşmesinde Horasan alperenlerinin büyük katkısı olmuştur. Büyük Türk Mutasavvıfı Hoca Ahmet Yesevi’nin takipçileri olan Hacı Bektaş-ı Veli, Mevlana ve Yunus Emre gibi düşünürler, dini taassup yerine insan sevgisini öne çıkarmaya özen göstermişlerdir. Özellikle Yunus Emre, akıcı ve duru Türkçesiyle Anadolu Türkçesinin kurucularından sayılmaktadır. 

Karamanoğlu Mehmet Bey’in 13 Mayıs 1277’de:

“Şimdiden gerü hiç kimesne kapıda, divanda, mecliste, seyranda Türk dilinden özge söz söylemesinler” diye ferman çıkarması da Türkçenin Anadolu’da kökleşmesine katkıda bulunan önemli eylemlerden birisidir.

Bu süreçte genellikle devletler ve beylikler için hanedan adları kullanılmıştır. . Hanedan adları, bu yüzyıllarda sadece Anadolu’da kurulan beylik ve devlet yapılanmalarında değil, dünyanın çeşitli bölgelerinde kurulmuş yapılanmalarda da beylik ve devlet adı olarak kullanılmaktaydı.  

Osmanlı Devleti’ni kuran Osman Bey; Türk halklarından birisi olan Oğuzların Kayı boyundandır. Kendisi bey seçildiğinde; çevresindeki alperenler; ona bağlı kalacaklarına ant içmek için kadehlerini kaldırmışlar ve “tolu/dolu” içmişlerdir. Bu tören, en az üç bin yıllık Türk töresidir.

Osman Bey’in oğlu Orhan Bey ile birlikte Pençik Oğlanı uygulaması başlatılmıştır. Acemi oğlanları da denilen bu çocukların bir kısmı “Enderun” denilen saray okullarında yetiştirilmiş ve sarayda hizmet edecek devlet erkânı bu ocaktan sağlanmıştır. Bir kısmı da kapıkulu askeri de denilen Yeniçeri Ordusu’nun elemanı olmuşlardır.

Yeni Saray’daki (Topkapı Sarayı) Enderun;  Rum, Sırp, Arnavut, Macar, Hırvat vb… Balkan halklarından çocukların eğitilip devletin yönetim kademelerine hazırlandığı okul olmuştur. Ama bu eğitim, Sırp Kuyucu Murat Paşa örneğinde olduğu gibi hangi eğitimi alırlarsa alsınlar onlardaki belki de çocukluklarından kalma bilinçaltındaki ezikliği giderememiştir.

Ne zaman ki devlet tam teşekkül etmiş, imparatorluk süreci başlamış,  İstanbul payitaht haline gelmiş; o zaman Divan-ı Hümayun’da (Dönemin Bakanlar Kurulu) ağırlıkta olan Enderun yetiştirmeleri; kendi kurduğu devletten hak isteyen Türk’ü dışlamış ve hatta düşman ilan etmiştir.

Osmanlı Devleti’nin yönetiminde devşirmeler hâkim olduğunda kimi zaman da Anadolu Türkmenleri, “etrak-ı biidrak”, yani anlayışsız, zekâsız Türkler diye horlanmışlardır.

Özellikle imparatorluk sürecinde Türk unsurları kendilerine karşı potansiyel tehlike olarak görme eğilimi Osmanlı padişahlarında ve vezirlerde neredeyse gelenek haline gelmiş, devlet yönetiminde Türk asıllı yöneticilere yer verilmemiştir. Bu durum devşirme kökenli vezirleri ve diğer idarecileri daha da yüreklendirmiştir.

 Osmanlı Devleti’nin imparatorluk sürecinde alınan vergiler can yakmaya başlayınca anonim bir dörtlükte yapılan bu haksızlıklar itirazlara dönüşmüştür:

Yemede ortak Osmanlı”

Türkolog İrene Melikoff' Osmanlı Devleti’nin siyasi ve ekonomik politikasını şöyle anlatır: "Toprağa toprak kattı ama değere değer katamadı. Sömürgeci değil, varlığı koruyan oldu. Çok sıkıştığında kendi insan kaynaklarını (Anadolu'yu) zorladı; toplumdan gelen tepkilerle, ayaklanmalarla uğraştı durdu. Akdeniz'e bir süre egemen oldu. Hint Okyanusu'na ulaştı; ama haraç için çıktığı çoğu savaşlarda, denizle deryayı ekonomik amaçla ya da ticaret maksadıyla kullanamadı. Piri Reis gibi bir denizciyi yetiştirdi ve öldürdü; onun geliştirdiği deniz haritacılığından faydalanamadı."

Osmanlı Devleti’ndeki bu olumsuzluklara rağmen yine de Anadolu’da, “Türk ben idraki”nin evrensel bir içeriğe kavuştuğu “Ahmet Yesevi Türk Düşünce Çevresi” dediğimiz bu iklimde aklın ve metafiziğin dengeli oluşumu ile “Anadolu Müslümanlığı” yeşermiştir.  Mevlana, Hacı Bektaş-ı Veli ve Yunus Emre gibi büyük değerler Türk toplumundan çıkmış ve bu toplumun kültürel şekillenmesinde büyük roller üslenmişlerdir. Anadolu Müslümanlığı’nın geleneksel Emevi ve Eş’ari anlayıştan farklı olarak Türk toplumunda yeşermesinde kendisi de bir Türk olan İmam-ı Azam Ebu Hanife’nin savunucularından İmam Maturidi’nin rolü de büyük olmuştur. Maturidi kelam ve düşünce ekolü, akılcı ve üretken yapısıyla insan şahsiyeti ve onun irade ve seçimlerini, fikri ve düşünsel melekelerini hiçe sayan Eş’ari-Emevi anlayışını, Selçuklular, Anadolu Türk Beylikleri ve Osmanlı Devleti’nin kuruluş döneminde Anadolu’ya sokmamıştır.

Akli bilimlerde Cabir, Harezmî, Farabi, İbni Sina,  Biruni, Tasavvufi cephede Ahmed Yesevi gibi zirvelerin yetiştiği bu tarihsel kesit yaklaşık 200 yıl gibi kısa bir süreyi kapsar. Orta Asya Türk medeniyetinin ve diğer büyük Türk devletlerinin ve imparatorluklarının yükselme dönemine kadar Osmanlı birikiminin temel mihveri bu doğrultudur.

Bu doğrultu, Eş’ari- Emevi gelenekten beslenen din anlayışı Osmanlıya egemen olunca önce duraklama, daha sonra da devletin gerileme ve parçalanma süreci başlamıştır. Bu arada Akli bilimleri savunan Maturidilik, Bektaşilik ve Sufilik gibi akımlar düşman sayılmıştır.

Cumhuriyet kurulduğunda da Maturidilik bazı İslam bilginlerince yeni kurulan devletin din anlayışı olarak benimsenmiştir. Ancak 1940’lı yıllardan itibaren kapitalist din anlayışından referans alınarak yeniden üretilen din anlayışı zamanla toplumda egemen olmuş, Türk tefekkür birikiminin aksine aklı önemsemeyen, nakilci, bireyin özgürlüğünü hiçe sayan ve demokratik ufkun yeniden güncellenmesine imkân vermeyen bir din anlayışı ortaya çıkmıştır.

Anadolu Türk kültüründe sadece dinsel mensubiyet değil, kültürel mensubiyet de vardır. Türk Halk Edebiyatı ve folklorik zenginlik tarihi süreç içinde gelişmiş, yüzlerce ozan Türk dilini ve kültürünü günümüze kadar taşıyan eserler bırakmışlardır. Anadolu’da Yunus Emre ile başlayan bu üretkenlik günümüzde de sürmektedir. Asıl düşünülmesi gereken, konuştuğu dili, edebiyatı, dinlediği türküyü bile yok sayacak kadar ileri giderek “Türk kimliğini” tanımayanların veya Anadolu coğrafyasında bu kimliği bir alt kimlik olarak görenlerin bulunmasıdır.

Amerikalı Antropolog Ralph Linton, Türklerle ilgili analizleri bizim akademisyenlerden daha anlamlı yapmış. Bakın bu konuda neler diyor: “Çini fethedip Çinlileşen, Batı Asya'yı fethederken İslamiyet’i kabul eden, Balkanları fethedip Bulgarlar gibi Slavlaşan veya Hıristiyan olan; Mısır'da, Suriye'de yerli halkla karışıp Araplaşan Türk fatihler, Küçük Asya'da (Anadolu) Türk kimliklerini nasıl korudular? Bin yıllık Hıristiyan Rum diyarından Müslüman bir Türk ülkesi yaratmayı nasıl başardılar?”

Bu soruların cevaplarını yine Linton veriyor: “Türkler ve Türkmenler devlet kurdular ama kurdukları devletlerin tam sahibi olamadılar, yerleşik hayata geçmeye razı olmadıkları için de yönetim dışında, devletin karşısında kaldılar. Yitmediler, çünkü Türk ve Türkmen göçleri yüzyıllar boyu sürdü. Yeni ve arkadan gelen göç dalgaları, yerleşik kültürde özümsenen boyların yerini alarak Türk töresini, dilini ve bağımsızlık ruhunu canlı tuttular. Dünya görüşlerinde de önemli gelişmeler oldu. Türk dünyası, artık Türk olmayanı talan etmeye değil, onu fethedip yöneterek haracını almaya yöneldi.”

Türk tarihi, kimliğe kültürel bakışın da tarihidir. Türkler, insanları biyolojik ve genetik özelliklerine göre ayırma ihtiyacı duymadı. Yaşadığımız coğrafyalarda farklılıkları koruduk, kolladık, yaşadık ve yaşattık. Osmanlı’nın son dönemlerinde bir çimento zannedilen Osmanlılık bilinciyle toprak kaybetmemeye ve bütünlüğü sağlamaya çalıştık. Bu yürümeyince; din kardeşliğine, İslâmcılığa sarıldık. Emperyalizm, Ortadoğu’da yüzyıllarca koruduğumuz kutsal mekânlarda bile yerli halkı bize karşı kışkırttı.  Çanakkale’ye “Osmanlı kâfir oluyor” diye bizimle savaşmak üzere Müslüman askerler getirdi. Bunu da gördük.  En sonunda Türkçülük hareketi doğdu ve Milli Mücadeleyi tetikledi. Türkçülük hareketi de bir etnik üstünlük arama ve “etnik milliyetçilik” değil; İmparatorluk bünyesinde zamanla dışlanan ve kaybedilen aslına dönüştü. Bir özgüven kazanma ve mensubiyet şuuru olarak bu gelişti.

Kimlikle ilgili ülkemizdeki tartışmalar 1980 yılından sonra daha da belirginleşmeye ve ayrışmaya başladı. "Türkiye'de kültürel kimlik krizi" kapsamında saptanan eğilimleri 5 tür kimlik seçeneğinde toplayabiliriz. Bunlar;

Anadolucular; Anadolu öncesi Türk kültürünü ve Selçuklu/Osmanlı kültürünü reddeden bu görüş; Anadolu'da değişik ırk, din, dil, etnik özellikler gösteren toplulukların bir potada eriyerek ortak bir kültürü oluşturdukları savını destekler.  M.Cevdet Anday bu görüşün önemli savunucularındandır.

Türk-İslam Sentezciler; Milli kültürün iki ana damarı, Orta Asya'dan getirdiğimiz öz değerler ve İslamiyet olup, Çağdaş Uygarlık düzeyine ulaşmak için Batının sadece teknik ve medeniyetini almak yeterlidir. Ulusal kültürün özünü korumak için Batı kültürünü almaya gerek olmadığını, ulusal kültürün tarihsel kaynaklarının Orta Asya Türk kültürü ile Selçuklu ve Osmanlı kültürü olduğunu iddia eden bu grup, Türklerden önceki Anadolu uygarlıklarını reddederler. Bu görüşler daha çok İbrahim Kafesoğlu, İsmet Özel ve Aydınlar Ocağı tarafından dillendirilmektedir.

Emre Kongar, Anıl Çeçen ve Atilla İlhan’ın desteklediği bir grup, batılılar karşısında güvensiz, ezik, neredeyse “aşağılık duygusu” içinde olan Türk halkının onurunu yükseltmek, olumlu bir kimlik imgesi sağlamakla mümkündür, Türk kültürü Cumhuriyetle başlamıştır, ulusal kimliğin yerleşmesi için Osmanlı kültürünün reddedilmesi gerekir savını desteklemektedirler.  

Demirtaş Ceyhun kimlik Sorununa; Yerleşiklik-Göçebelik bağlamında yaklaşan bir görüşü savunmuştur. Bu görüşe aydınlar fazla itibar etmemişlerdir.

 “Çağdaş Kültür Sentezciler” denilen bir başka grup da; “Çağdaş ulus olma; gelişmiş bir tarih ve ulus bilinci gerektirmektedir, kültür tarihimiz; Türklerden önceki Anadolu tarihi, Anadolu'dan önceki Türk tarihi, Anadolu'nun İslamlaşması ve Türkleşmesi, Osmanlı tarihi ve Türk Devrim tarihini kapsamalıdır” savını ileri sürmektedirler. Bu grubu destekleyenler: Taner Timur, Bozkurt Güvenç, Mete Tuncay, İlber Ortaylı’dır.

Görüldüğü gibi Türk aydınları arasında da “Türk Kimliği” konusunda farklı düşünceler bulunmaktadır. Ancak bu görüşlerin hiçbirisi Türk Kimliğinin varlığını tartışma konusu yapmamışlardır.  Bilakis Türk kimliğinin savunucusu olmuşlardır.

Şimdi Türk kimliğine kimlerin karşı çıktıkları veya kabullenemedikleri daha da belirginleşmiştir. Bunu tarih apaçık göstermiyor mu?  

Kuşkusuz, kendini bu mensubiyet duygusundan yoksun tutanlar, tarihi köklerden gelen “Türk Kimliği”ni inkâr edeceklerdir. Dün etmişlerdi, bugün de ediyorlar, yarın da edeceklerdir.

                                                               ***