Tarih Araştırmaları: Temmuz 2017

Rüsumet NO: 4 Gemisi Olayı

Temmuz 25, 2017 Mithat Baş 0 Yorum Kategori : ordu tarihi

Kurtuluş Savaşımızın sayısız yiğitlik ve özveri örneklerinden biri de “Rüsumat No 4” adlı geminin Ordu’da yaşadığı serüvendir. Bu olay, yıllar boyu kulaktan kulağa, dilden dile anlatılarak bugüne ulaştı, Kurtuluş Savaşını anlatan kitaplara girdi ve genç kuşaklar da bilgi sahibi oldu.

Orduluların Kurtuluş Savaşı dönemindeki özveri ve yurtseverliğinin bir örneği olan “Rüsumat No 4” olayının unutulmayıp yaşatılması, Orduluların kendi geçmişlerine de sahip çıkmasının bir göstergesi olacaktır hiç kuşkusuz.

Rüsumat No 4 Nasıl Bir Gemiydi?

Rüsumat, 1891 yılında İngiltere’de, balıkçı gemisi olarak yapılmıştı. 1913 yılında İngiltere’den Osmanlı Gümrük İdaresi’nce satın alınmıştı. Geminin boyutları hakkında değişik kaynaklarda farklı bilgiler var. Ancak, İstanbul Deniz Müzesi Komutanlığının Deniz Tarihi Arşivi’nde, bu geminin bugünkü ölçülerle 33,5 metre boyunda, 6,8 metre eninde olduğu kayıtlı.

Resmi belgelerde “4 numaralı Rüsumat Vapuru” adıyla kayıtlı olan gemi, 1914 yılında Osmanlı Bahriye’sine devredildi. Bu tarihte gemiye 2 adet seri ateşli top monte edildi. Rüsumat, bu dönemde mayın tarayıcı ve karakol gemisi olarak kullanıldı. Gemi, Birinci Dünya Savaşında İstanbul, Gelibolu, Biga, Tekirdağ, Bandırma gibi Marmara limanları arasında çalıştı. Kömür, cephane, asker, yiyecek taşıdı. Posta vapuru görevi de yapan Rüsumat, birkaç defa düşman uçaklarının saldırısına uğradı ama her defasında kurtulmayı başardı.

Kurtuluş Savaşı başlarken bütün gemiler, Mondros Ateşkes Anlaşması gereğince Müttefiklerin kontrolü ve yönetimi altındaydı. Ancak, Kurtuluş Savaşı’nda, deniz yolu taşımacılıkta önem kazanmıştı. İstanbul’dan İnebolu limanı aracılığıyla Anadolu’ya, Batum’dan Samsun ve İnebolu’ya cephane ve silah taşınması gerekiyordu. Özellikle, Batum’dan çok sayıda silah, mühimmat taşınması zorunluluğu doğmuştu. Doğu Cephesinde Ermenilerden ele geçirilen silah ve cephaneler, Sovyetler Birliği’nden alınan yardımlar ve Almanya’dan gizlice sağlanan silahlar Batum’da toplanıyor ve depolanıyordu.

Rüsumat, 1920 yılı yazında Ereğli limanındaydı. Karadeniz’deki askeri taşımacılığı eşgüdümle yürütmek üzere kurulan “Nakliyat-ı Bahriye Komutanlığı”, Rüsumat’a el koyarak ulusal güçlerin buyruğu altına aldı.

Bu yeni görevinde ilk seferini 4 Kasım 1920’de yapan Rüsumat No 4 gemisi, özellikle fırtınalı havalarda güçten düşer, sık sık batma tehlikesi geçirirdi. Sert dalgalarda sac levhaları suyun şiddetine dayanamaz, yer yer çatlardı. Bu çatlaklar, gemide hazır bulundurulan çimento ile sıvanır ve ambarların su alması böylece önlenirdi.

Rüsumat, askeri kayıtlara göre, “Gazal” adlı vapurla birlikte “Anadolu donanmasının ilk deniz nakliyatını yapma şerefini kazanan iki gemiden biri”ydi.

Bu dönemde Karadeniz, sadece doğa koşulları bakımından güçlük taşımıyordu. Yunan ve İngiliz savaş gemileri de limanlar arasında cirit atıyor, yolcu ve yük gemilerini durdurup arama yapıyorlardı. Eğer silah ve cephane taşıdıklarından kuşkulandıkları bir vapurla karşılaşırlarsa duraksamadan batırıyorlardı. Rüsumat No 4 ve o dönemde Karadeniz’de görevli Aydın Reis, Gazal, Preveze, Şahin adlarındaki vapur ve römorkörler, bir yandan çürük çarık halde denizle boğuşurken bir yandan da Yunan ve İngiliz hücumbotlarına yakalanmamaya çalışıyorlardı.

Rüsumat No 4’ün kaptanı Yüzbaşı Mahmut’tu. Mahmut kaptan Gözü pekliği, neşeli yapısı, deneyimli denizciliği ile tanınıyordu.

Rüsumat No 4 Yola Çıkıyor

1920 Kasım’ından 1921 Temmuz’una kadar tam 9 sefer yapan Rüsumat No 4, 1921 Temmuz’unun başında yeniden Batum’a doğru yola çıkar. Batum’da Ermenilerden ele geçirilen iki adet top, 350 sandık cephaneyi alarak yola çıkma hazırlığı yapar. Gündüz gidemeyecektir. Demir alsa, Batum’daki Rum ve Ermeniler İngiliz ve Yunan savaş gemilerine hareketini bildirecekler ve daha Rize açıklarına varmadan yakalanıp batırılacaktır. Mahmut Yüzbaşı, bu nedenle gece, gizlice hareket etme kararı alır. Yine de dikkatli olmak zorundadırlar çünkü Batum’da öğrenmişlerdir ki iki Yunan savaş gemisi Batum ile Trabzon arasında devriye gezmekte ve Batum’dan dönecek cephane, silah yüklü Türk vapurlarını, teknelerini, römorkörlerini beklemektedir.

Rüsumat No 4, 15 Temmuz 1921 gecesi Batum limanından sessizce ayrılır. (Kimi kayıtlara göre, Ağustos ayıdır, ancak sonraki olayların akışı gerçek tarihin 17 Temmuz 1921 olduğunu doğruluyor.) Bu eski ama kahraman geminin ayrılışını hiç kimse fark etmemiştir. Mahmut Kaptan, gemide sigara içilmesini bile yasaklamıştır. Kıyı sıra gidilecek, uygun yerlerde karadan düşman gemileri hakkında bilgi alınacaktır.

Trabzon’a vardıklarında, Yunan savaş gemilerinin Rize’de karpuz ve tütün yüklü bir tekneyi silah taşıdığı kuşkusuyla batırdıklarını, yine aynı kuşkuyla Vona (Perşembe) açıklarında üç kayığın İngilizlerce batırıldığını öğrenirler. Öyle anlaşılmaktadır ki Rüsumat No 4, Rize’de düşmanın top atışlarından kıl payı kurtulmuştur. Yüzbaşı Mahmut, yine gece Trabzon’dan ayrılma komutu verir.

Vapur, 17 Temmuz’da Ordu’ya varır. Kimi eksikleri gidermek ve düşman gemileri hakkında bilgi almak için iskeleye yanaşır. Liman başkanı Dursun Bey’dir. Vapura çıkar ve Samsun’dan aldığı telgraf buyruğunu Mahmut Kaptan’a iletir: Düşman gemileri hem batıdan hem doğudan ilerlemektedirler, dolayısıyla Rüsumat No 4’ün her an yakalanma tehlikesi vardır. Yük, Ordu’da boşaltılacaktır.

Vapur Boşaltılıyor

Ordu Liman Başkanlığına konuyla ilgili gelen telgraf emri yalnızca cephaneyi boşaltıp düşmana teslim etmemek yönündedir. Bu hemen yapılmalıdır. Ordu Liman Başkanı diğer kötü haberleri de iletir. 10 gün önce düşman savaş gemileri Ordu açıklarında “Giresun” adlı Türk gemisini durdurmuşlar, içindeki bütün yüke el koymuşlardır. Yine birkaç gün önce “Gazal” adlı römorkör de düşman gemilerince durdurulmuş, römorkörün personeli tutsak alınarak Yunanistan’a götürülmüştür.

Mahmut Kaptan, Liman Başkanı, Emniyet Müdürü, Belediye Başkanı ve Mutasarrıfla görüşür. Hemen bugün vapuru boşaltmak gerekmektedir, birkaç saat sonra düşman gemileri her iki yönden de Ordu’ya ulaşabilirler. Mutasarrıf Ahmet Faik Bey, bu boşaltma işini Ordulular olarak başarabileceklerini söyler. Emniyet Müdürü de kente çığırtkan çıkararak herkesten yardım isteyeceklerini belirtir.

Kaptan vapuru kıyıya çok yakın bir noktada, neredeyse kuma değecek bir derinlikte demirler. Kentin gençleri, kayıkçılar ve kentteki çok az sayıdaki asker vapurun yükünü hızla boşaltmaya başlar.

Erol Mütercimler, kitabında bu olayı şu tümcelerle anlatmaktadır: “ Rüsumat No 4, Ordu kenti limanında kapana kısılmış gibiydi. Komutanın usundan tüm olasılıklar yıldırım hızıyla geçerken bir anda çözümü buluverdi. Bir savaş aldatmacasına başvuracaktı. Gemi tıka basa cephane doluydu, önce bunların boşaltılması gerekiyordu. Ordu kenti içinde çığırtkan dolaştırıldı. Halk, işini gücünü bırakıp limana üşüştü. Liman Başkanı, hükümet memurları, Ordu halkı candan gayretlerle çalışmaya koyuldular. Kayıklar yan yana getirildi, üstlerine kalaslar döşendi, göz açıp kapayıncaya dek kurulan bu iğreti iskelenin üzerinden topları geçirdiler. Cephaneleri taşıdılar. Akşamın alacakaranlığı bastırırken gemideki bütün savaş araçları karaya çıkarılmış bulunuyordu. Toplar sökülerek parçalar halinde, cephaneyle birlikte depoya yerleştirildi.”

Sadece Cephaneyi Kurtarmak Yeter mi?

Mahmut Yüzbaşı, cephaneyi kurtarmış olduğu için sevinçliydi ama vapuru düşmana bırakacak mıydı? Bir kaptan, vapurunu göz göre göre düşmanına “gel al” deyip bırakabilir miydi? Kaldı ki, Genelkurmay’ın değişmez emri “Hiçbir gemi düşmana teslim edilmeyecektir” biçimindeydi. Rüsumat’ı da kurtarmanın bir yolunu bulmalıydı.

Komutan Yüzbaşı Mahmut, Rüsumat’ı daha ileriye aldı. Herhangi bir tehlike karşısında teslim olmamak için gemiyi batırmaya karar verdi. Bu nedenle valfın cıvatalarından altı tanesini gevşettiler. Aynı zamanda gemide yangın çıkarmak amacıyla baş tarafa da gazla ateşleme düzenekleri yerleştirdiler.

18-19 Temmuz gecesi olaysız geçti. 19 Temmuz 1921 sabahı hava çok güzeldi. Her yan sessizdi. Deniz çarşaf gibiydi. Dafni adlı kruvazör ve bir muhripten oluşan Yunan filosu Vona’da kayıkları aramış, limanlar arası taşınan mallar hakkında soruşturma yapmıştı. Ancak Türk kayıklarından bilgi sızdıramadılar. Bunun üzerine, daha fazla yakıt harcamamak için Dafni kruvazörü muhribi de yedeğe alarak ağır yolla kıyıya çok yakın devriyeyi sürdürme kararı aldı.

Gün iyice ağardığı sıralarda Ordu kentindeki gözcüler ufukta beliren iki kuşkulu lekeyi belirlediler. Biraz sonra bunları açık seçik saptayabildiler “ (Mütercimler: 2006)

Düşman Savaş Gemileri Geliyor

Gelen iki düşman savaş gemisiydi. Ordu, Birinci Dünya Savaşı yıllarında birkaç kez denizden bombardımana uğramıştı. Kurtuluş Savaşı döneminde de İngiliz ve Yunan savaş gemileri Türk gemilerini ve balıkçılarını taciz edip duruyorlardı. Bu nedenle, ufukta düşman gemileri görülünce kentte telaş başladı. Bu kez, düşman Rüsumat’ı arıyordu ve o buradaydı. Bu Yunanlıların öfkesini Ordu’ya kusması anlamına gelebilirdi. Birçok esnaf işyerini kapattı. Kahveler boşaldı. Kimisi evine kapandı, kimisi atlar ve katırlarla kent dışına köylere doğru yola çıktı.

Ordu iskelesinde ve açıkta ise başka bir telaş ve heyecan vardı. Mutasarrıf Ahmet Faik Bey, Belediye Başkanı Furtunzade Yusuf Sırrı Bey, Emniyet Müdürü Mehmet Ali Bey, Liman Başkanı Dursun Bey ve Kâhya Hakkı, Rüsumat’ın Kaptanı Yüzbaşı Mahmut’la birlikteydiler. Kaptan Yüzbaşı Mahmut, düşman gemilerinin yaklaştığı haberini alır almaz, önceden hazırlanan planı uygulamaya koydu. Çarkçıbaşını vapura yolladı ve valfları açtırdı. Rüsumat hızla su almaya başladı ve kumluğa oturdu. Kaptan, personele gemiyi terk etme emri verdi. Subaylar ve deniz erleri kimisi botla, kimisi yüzerek karaya çıktılar. Kaptan, önceden görevlendirdiği askere işaretini verdi. Asker, geminin baş tarafına dökülen gazyağını ateşledi.. Uzaktan görünen, vapurun hem battığı hem de cayır cayır yandığıydı.

Kıyıyı denetlemeye gelen düşman filikası, gemide bırakılan kimi mermilerin patlayıp havaya uçmasından tedirgin oldu. Mermilerden biri üzerlerine düşse filikada yangın çıkabilirdi. Bu nedenle Rüsumat’a fazla yanaşmadan, gemiye işaret vererek geri döndü. Yunan kruvazörü, bir süre sonra Orduluları tehdit edercesine bir tek top atarak demir aldı ve Ordu açıklarından uzaklaştı.

Ordulular Rüsumat’ı Kurtarıyor

Bu inanılmaz olayı, birçok kişi şaşkınlıkla izlemişti. Düşman gemisi uzaklaşınca, bütün gözler Yüzbaşı Mahmut’a çevrildi. Bu gemi yeniden yüzer miydi? Pek umut yok gibiydi. Liman Başkanı, Çarkçıbaşı Yüzbaşı Arif ve Kaptan Mahmut bir botla vapura çıktılar. Baş üst güverte yanmıştı. Baş direk yanarak devrilmişti. Vapur küpeştesine kadar batmıştı. Makine dairesine su dolmuştu. Hemen Ordu’nun tulumbası (itfaiyenin o zamanki adı) çağrıldı. Ordulu gençler de sandallarla vapura yanaştılar ve kovalarla yardım etmeye başladılar. Yangın söndürüldü. Ancak, makine dairesine dolan suyu boşaltmak zordu. Su, makinelerdeki yağla birleşmiş, kirli, bulanık bir su haline gelmişti. Dalınsa bile içeride bir şey görmek olanaksızdı. Ancak, Ordulu bir genç, Hamdi (sonra, soyadı Karadeniz) bu zor görevi üstlendi. Birkaç kez makine dairesine daldı, boğulma tehlikesi atlattı ama sonunda vanaları kapatmayı başardı. Ardından makine dairesindeki kirli ve yağlı su kovalarla boşaltılmaya başlandı. O gün Ordu’ya gelen bir İtalyan gemisinden su boşaltma tulumbaları ödünç alınarak kullanıldı.

Gemiyi yüzdürmek yine de çok kolay olmayacaktı. Yine çığırtkan çıkarıldı ve halktan fındık kabuğu vermesi istendi. Fındık kabuğu için mevsim uygun değildi. Kabuğunu kıştan saklayanlar da ekmek, yemek pişirmek için kullanıyorlardı. Buna rağmen Ordulular, çuval çuval fındık kabuğunu kıyıya yığdılar. Rüsumat’ın makineleri tam gaz çalıştırıldı. Yaşlı, köhne vapur bir süre sonra yerinden kıpırdadı ve Karadeniz’in sularında yüzmeye başladı. Rüsumat’ın yeniden yüzdürülmesi Ordu’da neredeyse bir şenlik havasında kutlandı. Silahlar atıldı, davullar çalındı, horonlar oynandı.

Rüsumat’tan Sonra Ordu

Rüsumat, 20 Temmuz’da Ordu’dan ayrılarak, onarım için Batum’a doğru yola çıktı. Ertesi gün, Yunan savaş gemileri yeniden Ordu’ya geldiler. Bir şeyden mi kuşkulanmışlardı? Limana asker çıkarıp arama yaptılar. Aralarındaki konuşmalardan ve sorgulamalardaki sorularından anlaşılıyordu ki Rüsumat’ın battığına inanıyorlar. Ama dün gördükleri yanan ve batmış vapuru bugün göremiyorlardı. Yerini mi tam saptayamamışlardı? Çevreye bakıyorlar, limandakilere soruyorlardı. Ordu halkı, bu gelişmeyi uzaktan gülümseyerek izliyordu. Biraz sonra Yunan savaş gemileri bu işten pek de bir şey anlamamış bir halde Ordu’yu terk ettiler.

Ertesi gün, yani 22 Temmuz’da bu kez daha büyük bir savaş gemisi “Kılkış” geldi. Yine Rüsumat’ı aradılar ama yine bir sonuç alamadılar. O öfkeyle, Ordu açıklarında demirli “Gülnihal” gemisini aradılar, kimi eşyalara el koydular.

Rüsumat’ın Sonu

Rüsumat’ın Ordu’da yaşanan bu olayı bütün Karadeniz’de ve Türkiye’de kısa süre içinde duyulmuştu. Genelkurmay Başkanlığı ve Nakliyat-ı Bahriye Komutanlığı Kaptan Yüzbaşı Mahmut’u ve gemi personelini ödüllendirdi. Halk, Rüsumat’a artık “Gazi Rüsumat” diyordu.

Rüsumat onarım için Batum’a gitti. Onarım bir ay sürdü ve yeniden silah ve cephane taşıma işine döndü.

İngilizler ve Yunanlılar, Rüsumat’ın batmadığını ve aldatıldıklarını kısa sürede öğrenmişlerdi. Bu onlar için artık bir gurur sorunu haline gelmişti. İstanbul’dan Batum’a kadar, bütün Karadeniz kıyısı boyunca her koyda, her iskelede, her limanda Rüsumat’ı arıyorlardı

Gazi Rüsumat, 1921 yılı Eylülünün ortalarında yine Batum’dan silah ve cephane yükleyerek yola çıktı. Kendisini ısrarla arayan ve bunu onur sorunu haline getiren İngiliz ve Yunan zırhlılarına yakalanmadan, bir tilki kurnazlığıyla hepsini atlatarak Samsun’a vardı, yükünü boşalttı. Samsun halkı, ünü her yana yayılmış olan bu vapuru görmek için limana akın etmişti. Gemiyi alkışlıyorlar, kaptanı ve personeli kutluyorlardı.

Rüsumat, yükünü boşaltarak yeni bir sefer için doğuya doğru dümen kırdı. 29 Eylül 1921’de Görele açıklarında fırtına ve yağmur başladı. Azgın dalgalar ve sis görüş alanını neredeyse sıfıra indirmişti. Rüsumat, doğudan gelen düşman gemilerini göremedi. Eynesil önlerinde birden iki düşman savaş gemisi karşısına çıkıverdi.

Rüsumat’ın sonunu Erol Mütercimler şu tümcelerle anlatıyor: “Eynesil önlerine gelmişlerdi ki iki düşman gemisini de tüm çıplaklığıyla karşılarında gördüler... Rüsumat No 4’ün kıyıya gittiğini sezen düşman gemisi toplarını çevirerek hemen ateşe başladı. Geminin düşman eline geçmemesi için kıyıdaki geniş kumsalda karaya oturtulmasından başka çözüm yoktu. Bu kez yakalanmışlardı. Düşman gemisi topa tutuyordu. Komutan gemiyi kayalardan uzak bir yere oturturken ilk isabeti de aldılar. Mermi baş tarafı bulmuştu. Artık kiniştin valfını açmaya zaman kalmamıştı, gemi boş olduğundan kıyıya iyice yanaşmışlardı. Komutan Yüzbaşı Mahmut, daha önce olduğu gibi bir kez daha ‘terki sefine’ (gemiyi terk edin) emri veriyordu. Ancak bu kez verilen emir acı bir gerçeği içeriyordu. Gizli belgeleri ve geminin seyir defterini yaktılar. Rüsumat’ın sandalını suya indirirken bir yandan da askerlerin çoğu yüzerek karaya çıkmağa uğraşıyordu. Bu sırada yağan mermilerden biri geminin sandalına isabet etti ve onu parçaladı. Başka sandal da olmadığı için herkes denize atladı. Bu arada Yunan muhribi yedek halatını sökmüş ve yardımcı kruvazörden ayrılarak yakından ve serbestçe topçu ateşine başlamıştı. Rüzgâr yıldız karayelden oldukça şiddetli esiyordu. Buna karşın bu denize aldıran yoktu. Rüsumat’ın subayları ve erleri kendilerini dalgalara attılar.

Komutan Yüzbaşı Mahmut, gemisinin küpeştesini gözyaşlarıyla öperek kendisini azgın dalgaların koynuna bırakan son kişi oldu.”

Yüzbaşı Mahmut Kaptan, geminin bayrağını almayı unutmamıştı. Denize atlarken beline sarmıştı. Azgın dalgalar arasında kıyıya ulaşmakta güçlük çekiyordu. Gücü tükenmek üzereyken Trabzonlu Osman Çavuş tarafından kurtarıldı.

Yüzbaşı Mahmut, ertesi gün Görele’den Trabzon’daki Deniz Komutanlığına bir telgraf çekerek vapurunun batırıldığını bildirdi. Telgrafın bir bölümü, sadeleştirilmiş haliyle şöyleydi:

“29 Eylül 337 (1921) saat 09.20’de düşmanın bir nakliyesi ile beş bacalı bir torpidosu ansızın Eynesil açıklarında üzerimize hücum etmiştir. Vapur hemen Eynesil önlerinde karaya oturtularak kiniştin açtırılmış ve terk edilmiştir. Düşman derhal bombardımana başlayarak 40’tan fazla mermi atmıştır. Bunlardan 5’i vapura isabet etmiştir. Önemli bölümlerden ırgatı parçalamıştır. Sancak baş omuzlukta su kesiminde küçük bir gedik açılmıştır. Düşman bir saat süren bombardımandan sonra kuzeybatı yönünde açılmıştır.”

Bu telgraf alınır alınmaz Eynesil’e bir römorkör gönderildi. Bu römorkörün yardımıyla Rüsumat yeniden yüzdürülmeye çalışıldı. Bu çaba tam 5 gün sürdü. Beşinci günde, Rüsumat yeniden yüzdürülecekken, yeniden düşman gemileri göründü. Rüsumat’ı ve onu yüzdürmeye çalışan römorkörü top ateşine tuttular. 3 mermi Rüsumat’ın gövdesine isabet etti. Birkaç gün sonra Trabzon Deniz Komutanı, bizzat olay yerine gelerek Rüsumat’ın durumunu inceledi. Artık umut yoktu. İşe yarayacak aygıtları söküldü ve tekne Karadeniz’e bırakıldı.

Vapurun komutanı Yüzbaşı Mahmut, , baş çarkçı Yüzbaşı Arif, ikinci çarkçı Yüzbaşı Mehmet Emin, Yüzbaşı Mehmet, Üsteğmen Ahmet Reşat Teğmen Yusuf, Teğmen Fahrettin, Teğmen Cevat başka görevlere atandılar.

Rüsumat’ın Batum ile Samsun arasında 11 sefer yaptığı, bu seferlerde 1070 tüfek, 7459 sandık mermi, 993 kasatura, 8 top, 2244 sandık top mermisini batı cephesi komutanlığı emrine ulaştırdığı kayıtlara geçti.

Rüsumat No 4 adlı vapur, bütün Karadeniz’de silah ve cephane taşıdı, neredeyse bütün iskelelere uğradı ama o, Ordu kenti ile özdeşleşti. Rüsumat’ın kahraman personeli ile fedakâr, yurtsever Orduluların kader birliği oluştu.

Rüsumat No 4, Karadeniz’e gömüldü. Anısı yaşıyor. Şimdi Ordu kıyılarında anısını sonsuza değin yaşatacak bir anıt bekleniyor…

Ordu tarih

KAYNAKÇA:
Erol Mütercimler, Kurtuluş Savaşı'na Denizden Gelen Destek ve Kuvayı Milliye Donanması
İbrahim Dizman, http://orduaraştırmaları.blogçu.com
Sıtkı Çebi, Ordu Tarihi Araştırmaları
Mithat Baş, İlkçağdan Günümüze Ordu Tarihi

İmam-ı Azam Ebu Hanife

Temmuz 24, 2017 Mithat Baş 1 Yorum Kategori : din

Tarihte öyle şahsiyetlere rastlarsınız ki daha önce bu “özel” şahsiyetler hakkında yeterli bilgiye sahip olamadığınıza hayıflanırsınız. Zaten bu tür kişilikleri sistem size yeterince öğretmez. Öğretseler de kendi anlatmak istedikleri gibi öğretirler. Onlar hakkındaki gerçek bilgileri ancak kendi çabanız ve araştırmalarınızla öğrenmeye çalışırsınız.

Böyle özel şahsiyetlerden birisi de Hanefi Mezhebi’nin kurucusu sayılan İmam-ı Azam Ebu Hanife’dir. Biraz inceleyip araştırdığınızda İmam-ı Azam Ebu Hanife’nin kendisine yakıştırılan lakap gibi muazzam bir şahsiyet olduğunu anlarsınız. Bütün yaşamı boyunca insan sevgisi, peygamber sevgisi, ehlibeyt sevgisi ve akılcılık, onun hayatına yön vermiş ve şekillendirmiştir. O, günümüz kuşaklarına kadar gelebilen bilgelik, doğruluk, fakat acı ve ıstırapla geçen onurlu bir yaşam öyküsünün öznesidir.

Asıl adı Numan bin Sabit’tir. (Sabit oğlu Numan) 699 yılında Küfe’de doğmuş, 767 yılında Bağdat’ta ölmüştür. Arap olmadığı bilinmektedir. Türk veya İranlı olduğuna dair söylentiler vardır.

Ebu Hanife Küfe’de yetişmiş ve büyümüştür. Önce Kuran’ı hıfzetmiş, sonra da Arap grameri ve edebiyatını öğrenmiştir. Bir ara babasının mesleği ticaretle uğraşmak istediyse de hocaları ve devrin ileri gelen bilginlerinin uyarıları üzerine kendisini sadece ilimle uğraşmaya adamıştır.

Ebu Hanife’nin hocaları arasında çeşitli mezheplerden kimseler vardı. 18 yıl derslerine devam ettiği Hammad’dan Hz. Ali ve Abdullah bin Mesud yoluyla gelen fıkıh ilminin özünü öğrendi. Fıkhı daha sonraki çalışmalarıyla sistemli bir bilim haline getirdi. Derslerinde fıkıh bilgisi verir, sonra da halkın sorduğu meseleleri öğrencileriyle tartışırdı. Ebu Hanife’nin bu yolla yarım milyon meseleyi çözdüğü söylenir.

İslam fıkhında en köklü iki ekolden birisi olan ve “Ehli Rey” olarak da nitelendirilen Irak ekolünün bir numaralı ismi İmam-ı Azam Ebu Hanife’dir. Bu ekolün en önemli özelliği fıkhi meselelerin çözümünde aklı daha fazla öne çıkarmasıdır.

Ebu Hanife yaklaşık 18 yıl Hammad’ın derslerine devam etti. Hocasının ölümü üzerine arkadaşları ve öğrencilerinin ricasıyla onun makamına geçti ve ders okutmaya başladı. Bazı aralıklarla ders okutmayı 30 yıl kadar sürdürdü. Alçakgönüllülüğü, din kurallarına uyması, meseleleri incelikleriyle kavrayışı, öğrenme yeteneği ve güzel konuşmasıyla ünü kısa zamanda İslam dünyasına yayıldı. Çeşitli ülkelerden gelen 4 bin kadar öğrenci yetiştirdi. Öğrencileri arasında 40 kadarı mücdehit (içtihat eden) derecesine kadar yükseldi.

Ebu Hanife hayatının 52 yılını Emeviler devrinde geçirdi. Öteden beri Hz. Ali ve ehlibeyte (Hz. Muhammet ve Hz. Ali soyundan gelenler) düşmanca tavır besleyen bu hanedandan hoşnut değildi. Emeviler devrinde genellikle Cuma hutbelerinde Hz. Ali ve ehlibeyte karşı küfre kadar varabilen düşmanca vaazları içine sindiremiyordu.

Ebu Hanife’nin Emevileri hilafete layık görmemesi ve ehlibeyt sevgisinin altında yatan en önemli etkenlerden birisi, babası ve dedesinden başlayan ve kendi yaşamı bolunca da devam eden Hz. Ali ve ailesine yakınlığı olsa gerektir.

İmam-ı Azam Ebu Hanife de bu haksızlıkları görüyor, öğrencilerine ve gerektiğinde halka yaptığı vaazlarda Hz. Ali ve ehlibeyte karşı haksızlık yapıldığını korkusuzca söylüyordu. İmam-ı Azam, Emevilerin son zamanlarında Hz. Ali taraftarlarından İmam Zeyd bin Ali Zeynelabidin’in Emevilere karşı ayaklanmasını destekledi. On bin dirhem göndermek suretiyle maddi yardımda da bulundu. Bu ayaklanma için “Peygamber efendimizin Bedir Harbi’ne benzeyen bir ayaklanmadır” sözleriyle doğru bulduğunu açıkladı. Ancak Emeviler ayaklanmayı bastırdılar ve kendilerine isyan edenleri cezalandırdılar.

İslam dünyasında büyük bir itibara sahip olan fakat isyancılara destek veren Ebu Hanife’yi kendi taraflarına çekmek için hazinedarlık ve kadılık teklif ettiler. Bu teklifi Emevilerin Irak Valisi Ömer bin Hübeyre yapmıştır. Fakat Ebu Hanife, bu makamın ne niyetle verildiğini sezmiş ve bu görevi kabul etmemiştir. Bunun üzerine hiddetlenen vali, onu kırbaçlatmıştır. Bu durumdan İmam-ı Azam’ı kırbaçlayan zindancı bile etkilenmiş, bu şekilde devam ederse imamın öleceğini valiye bildirmiştir. Bu sırada yanına gelenlere İmam-ı Azam’ın cevabı ilginçtir:

“Eğer vali benden mescidin kapılarını saymak gibi sıradan bir iş istesin yine kabul etmem. O bir insanın katline hükmedecek ve ben mühür basacağım ha! Allah’a yemin ederim ki bu mümkün değil. Bu dünyada kırbaç yemek, ahrette ceza görmekten daha iyidir. Valinin beni öldürmeye gücü yeter, fakat tekliflerini kabul ettirmeye asla!”

Bu dönemde kendisine büyük işkenceler yapıldı ve hapse atıldı. Bir müddet sonra kaçarak Mekke’ye giden Ebu Hanife, Abbasilerin iktidarı alışına kadar orada kaldı. Mekke’de kaldığı sürede hadis ve fıkıhla uğraştı.

Abbasi halifeliğinin kuruluşu üzerine Küfe’ye yerleşerek orada derslerine başladı. Abbasilerin ehlibeyte yakınlıkları sebebiyle Emevilerin yerine iktidara gelmeleri önceleri Ebu Hanife’yi sevindirdi. Tıpkı Emeviler gibi Abbasiler de ehlibeyte eziyet etmeye başlayınca Abbasilerle de anlaşamadı. Abbasiler de hac sırasında dünyanın çeşitli ülkelerinden gelen hacıların ehlibeytten olan şahıslara yapılan büyük sevgi gösterileri ve tezahüratlardan ürküyorlardı. Bu nedenle de ehlibeyte karşı onların da çekememezlikleri vardı. Abbasi Halifesi Ebu Cafer Mansur, İmam-ı Azam Ebu Hanife’ye resmi bir görev vererek hükümete bağlı olup olmadığını anlamak istedi ve Bağdat kadılığını teklif etti. Ebu Hanife bu teklifi de kabul etmedi. Onlara tıpkı Emeviler gibi yanlışlıklar içinde olduklarını, ehlibeyte zulüm yaptıklarını, halifeliğin saltanata dönüştürüldüğünü açıkladı. Bunun üzerine zindana atıldı. Hapiste işkence sonucu ya da zehirlenerek öldürüldüğü sanılmaktadır.

Ebu Hanife, ölmeden önce “gasp edilmiş” veya “halifenin gasp ettiği” ileri sürülen bir toprağa defnedilmemesini vasiyet etmişti. Sağlığında onun desteğini alamayan Abbasi Halifesi Mansur, anlatılanlara göre elli binden fazla insanın katıldığı cenaze merasimine gelmiştir. Onu sevenlerin desteğini almak istemiştir. Ebu Hanife, Bağdat yakınlarındaki Hayzuran mezarlığına defnedildi. Selçuklu Sultanı Melikşah’ın vezirlerinden Ebu Sa’d-i Harezmî, Ebu Hanife’nin kabri üzerine mükemmel bir türbe ve çevresine de bir medrese yaptırdı.

Osmanlı padişahlarından Kanuni Sultan Süleyman ve IV. Murat dönemlerinde iki defa türbesi yeniden yapıldı.

Neydi İmam-ı Azam Ebu Hanife’ye karşı Emevi ve Abbasilerdeki bu kinin sebebi? Bunu Ebu Hanife’nin İslam’ı yorumlayışında bulabiliriz.

Ebu Hanife kendi fetvalarını akıl sentezinden geçirdikten sonra verirdi. Ebu Hanife’nin fetvalarında ve meselelerin çözümünde görülen en önemli özelliği, onun ilerde olabilecek olaylar üzerinde de düşünerek hükümler çıkarması, fıkhı müşahhaslıktan (teşhis edilmiş, somutlaştırılmış, kalıplaştırılmış) çıkararak mücerret (karışık ve katışık olmayan, yalın) ve genel fıkhı ilkelere bağlamasıdır. Düşüncelerini akıl sentezinden geçirmesidir. Ayrıca halifeliğin saltanata dönüştürülmesinin caiz olmadığını da belirtmesidir.

Ebu Hanife bir konuda hüküm verirken önce Kuran’da bir hüküm olup olmadığını araştırır, yoksa o konuyla ilgili hadisleri bulurdu. Haber-i vahid (tek kişinin naklettiği hadisler) denilen hadisleri kabul etmezdi. O, fetva ehli olarak da bilinirdi. Hadisleri sadece senet ve rivayet açısından değil, anlam açısından da kritiğe (eleştiriye, elemeye) tabi tutardı. Mana açısından Hz. Muhammed’e atfedilemeyeceğine inandığı hadisleri kabul etmez ve bu hadislere karşı fetva vermekten çekinmezdi. Sahabenin fetva ve hükümlerine büyük önem verir, ancak daha sonraki fetva ve hükümleri kendi fetvalarından üstün görmezdi. Bu nedenle de çağdaşı İslam bilginlerince tenkide uğramış, kendi görüşü ile hareket etmekle suçlanmıştır. Kimilerince “şirk” içinde olmakla bile itham edilmiştir. İslam düşünce tarihinde “nakilci-akılcı ayrışması” Ebu Hanife’nin akılcılıktan yana olmasıyla daha da belirginleşmiştir.

Ebu Hanife’nin açtığı bu yoldan öğrencileri de yürüyünce meselelerin çözümünde diğer düşünürlerle aralarında yorum farkları görülmeye başlanmıştır. Ebu Hanife’nin bir özelliği de Hz. Peygamber dışında eleştiri üstü insan kabul etmemesidir. O sadece Allah tarafından bizzat görevlendirildiği için Hz. Muhammet’i “eleştirilemez” buluyordu. Diğer halifeler ve müçtehitler ona göre eleştirilebilirdi. Bu durum aslında yeni bir mezhebin doğuşuydu.

Ebu Hanife, İslam’ı Arapçılık ve Emevi tahribatından çıkartarak dini anlamada aklı ön plana çıkartan, ana dilde ibadet, bireysel özgürlükler ve kadın özgürlüğü gibi konularda öncü ve devrimci bir rol oynamıştır.

İmam-ı Azam Ebu Hanife, zalim yönetimlere karşı kılıçla isyan etmeyi farz kabul ediyordu. Bu nedenle de önderi olarak gösterilen günümüz “Ehl-i Sünnet vel Cemaat” itikadından farklı düşünüyordu. Yaşamı boyunca verdiği fetvalarla ehlibeyte arka çıkmış ve Alevileri desteklemişti.

Hanefi mezhebinin kurucusu Ebu Hanife’nin derslerinde çözülen fıkhî meselelerden oluşan bilgilerini İmam-ı Matüridi kitaplaştırmıştır.

Türk din bilgini Maturidi, İmam-ı Azam Ebu Hanife’nin düşüncelerini takip eden, akla önemli bir yer veren İslam İtikadi mezhebi Maturidiyelik’in de kurucusudur.

Türk toplumunun büyük bir kısmı amelde Hanefi Mezhebi’nden, İtikatta ise Maturidiye Mezhebi’ndendir. İslam coğrafyasındaki Anadolu Müslümanlığının diğer ülkelerdeki İslami yorumlardan farklılığı; barışçıl ve hoşgörülü yapısı, gelişmişlik düzeyi, büyük oranda İslam’ı Arap örfünden ayırarak akılcı yorumlayan bu mezheplerin öğretilerinden kaynaklanır. Bu sebepledir ki Anadolu, İslam coğrafyasında bir barış adası gibidir.

Günümüzde ne hazindir ki bu öğretiler de törpülenmekte ve “din” diye El-Eş’ariye, yani nakilci ve Arap örfünü destekleyen görüşler, çok çeşitli güç odakları ve uluslar arası sermaye tarafından Türk halkına dayatılmaktadır. Tarih boyunca mezhep çatışmaları ve yorum farklılıklarından dolayı kan gövdeyi götüren İslam coğrafyasına sanki gizli eller ülkemizi de eklemek istemektedirler.

İmam-ı Azam Ebu Hanife’nin büyüklüğünü, tarihimizde nice şeyhülislamların düştükleri ibretlik hallere ve verdikleri fetvalara bakarak daha iyi anlıyor ve onun onurlu yaşantısı karşısında saygıyla eğiliyorum.

Daha Yeni Yazılar

Daha Eski Yazılar

Tarih Araştırmaları

Mithat BAŞ

Tarih Araştırmaları

Mithat BAŞ

Tarih Araştırmaları

Mithat BAŞ

Rüsumet NO: 4 Gemisi Olayı

İmam-ı Azam Ebu Hanife

Toplam Sayfa Görüntüleme Sayısı

Tüm Yazılar

Blog Arşivi